Kako je pokatoličena zapadna Hercegovina
- Detalji
- Datum kreiranja: 08 Februar 2015
Završna faza potpunog rimokatoličenja Zapadne Hercegovine, započeta u petnaestom, dogodila se u dvadesetom veku. U toku dva svetska rata, i u versko-građanskom ratu koji se vodio od 1991. do 1995. godine rimokatolici su, predvođeni svojim biskupima i sveštenstvom, narodnim prvacima i institucijama kojima je duh zadahnula Rimokatolička crkva, nasiljem (pokoljima i progonima) izbrisali i poslednje oaze srpskog pravoslavnog naroda, koji je još u sedamnaestom i osamnaestom veku činio većinu stanovništva ovih prostora. I u Zapadnoj Hercegovini, koja se najduže opirala Rimskoj crkvi i koja je od svih dalmatinskih priobalnih region poslednja pokatoličeni, ponovio se onaj svojevrsni fenomen: prvo je, prešavši iz pravoslavlja u rimokatoličanstvo, srpsko pravoslavno stanovništvo promenilo veru, a onda su krajem devetnaestog veka rimokatolički sveštenici, uz pomoć austrougarske države, Srbe rimokatolike preimenovali u Hrvate, stvorivši ujedno od njih najfanatičnije protivnike Srba i pravoslavlja.
Rimokatolička vera, ili kako se to onda zvalo latinska vera, tek u šesnaestom veku počinje ozbiljnije da pušta korene u današnjoj Zapadnoj Hercegovini - zapadnim zemljama oblasnog gospodara Stefana Kosače, Hercega od Svetoga Save, što su se prostirale od desne obale Neretve do reke Cetine, na jugu do Jadranskog mora, a na severu severnim obodima Ramske doline, severnim obodima Duvanjskog i na najvećem delu Livanjskog polja.2Ovaj istorijski i geografski prostor antropogeograf Jevto Dedijer uvrstio je u Staru Hercegovinu. I u administrativnoj podeli Srpske pravoslavne crkve veći deo Zapadne Hercegovine bio je u sastavu Zahumsko-hercegovačke eparhije. Duvno, kao najisturenija tačka na severozapadu Stare, ali i Zapadne Hercegovine pominje se prvi put u istorijskim izvorima u prvoj polovini osamnaestog veka kao sastavni deo Zahumsko-hercegovačke eparhije, ali postoji uverenje da je Duvno odavno bilo u sastavu ove eparhije čija se granica prostirala severnom stranom duvanjskog kraja, što se prenelo i posle reorganizacije Mitropolije hercegovačke dijaceze i tako ostalo do danas.
Ovaj prostor poklapa se i sa Paganiji, o kojoj u 30. i 36. glavi svedoči najcenjeniji i najviše citirani istorijski izvor O upravljanju državom Konstantina Porfirogenita, koju po reci Neretvi naziva i Neretljanskom oblašću, navodeći da je dugo vremena bila nekrštena i koju su zbog toga zvali Paganiji. U toj oblasti, kako svedoči Porfirogenit, živeli su Srbi kojima je vladao srpski vladar. Neretvljani, čuveni morski pirati, kako tvrdi Porfirogenit, bili su Srbi, a ovamo su došli u vreme cara Iraklija. Među tri neretvljanske župe koje je Porfirogenit zapisao pod imenima - rastoci (Rastok, na istoimenom jezeru kod Vrgorca), Makar (centar u današnjem selu Makar kod Makarske), je i županija Dalen (Duvno) "koja je daleko od mora i oni (tj . njeni stanovnici) žive od obrađivanja zemlje ". Među poznatim istoričarima koji su župu Dalen prihvatili kao Duvno bili su Srbi - Ljubomir Kovačević i Ljubomir Jovanović, Hrvati - Tade Smičiklas, Vjekoslav Klajić, zatim Konstantin Jiraček, a interesantna su i zapažanja učenog sveštenika Ljube Vlačića.
O srednjovekovnoj veri stanovnika Zapadne Hercegovine, nekadašnje Paganije, svedoče stećci, ostaci raznih grobalja, temelji i spomeni o brojnim crkvama i nekoliko manastira. Jedan od najboljih poznavalaca srednjovekovnih stećaka u Hercegovini, Hercegovac po rođenju, rimokatolik po veroispovesti, đak franjevačke gimnazije na Širokom Brijegu, Marko Vego, nudeći brojne dokaze utvrdio je da su te stećke na grobovima podizali vernici koji su ispovedali pravoslavnu veru, da su to u stvari bili grobovi pravoslavaca. Na ovom prostoru pored drevnih manastira koji su bili podignuti u primorju (Zaostrog, Makarska) i na krajnjem jugozapadnom delu Zapadne Hercegovine, na Duvanjskom polju postojao je manastir Labostin ili Hlabostin; sačuvao se i pečat ovog manastira, ali i još neki materijalni tragovi i narodno sećanje, a koji je, po svoj prilici, bio razoren u prvim vekovima turskog ropstva.
Istoričari Srpske pravoslavne crkve još se nisu dovoljno bavili istorijom hrišćanstva na prostoru nekadašnje Porfirogenita Neretvljanske oblasti . Ne uzima se dovoljno u obzir ni činjenica da je u Solinu, kod današnjeg Splita, još od apostolskih vremena postojala crkva koju su, kako tvrde neki istraživači, uspostavili apostol Pavle i njegov učenik Tit. Kada je u Rimskom carstvu hrišćanstvo dobilo dozvolu za postojanje i kada je kasnije postalo zvanična državna religija, episkopi Solinske crkve imenovani su u Carigradu, a ne u Rimu. Pravoslavnu veru, sve do Splitskih crkvenih sabora krajem desetog i početkom jedanaestog veka, ispovedali su i Hrvati, kojima je rimski papa posle nametao episkope koji su mu se pokoravali. I monaštvo čiji je rodonačelnik Sveti Irinej došlo je na ove prostore sa hrišćanskog istoka. Prvi pravoslavni manastiri u Makarskom primorju, kako tvrdi Nikodim Milaš, podignuti su 872. godine u Zaostrogu, Poljicima i makar, a manastir u Makari održao se sve do petnaestog veka, a njihove razvaline početkom dvadesetog veka narod je nazivao "manastirinama". U tim manastirima, o čemu je svedočio fra Ante Lulić, boravili su kaluđeri vasilijanci, iz reda Vasilija Velikog, a tome redu pripadala je i većina monaštva srednjovekovne Crkve bosanske. U tim manastirima su se, kako kaže Nikodim Milaš, primenjivala pravila Antonija Velikog i Vasilija Velikog.
Bogomolje Svetosavske Crkve
Kada je Sveti Sava 1219. godine postao prvi srpski arhiepiskop i uspostavio autokefalnu Srpsku arhiepiskopiju drevni neretvljanski prostori našli su se u okrilju Srpske crkve, gde je, kao četvrta po redu, osnovana Zahumsko hercegovačka eparhija, a sedište episkopa bilo je u crkvi Svete Bogorodice na Stonu.Osnivanjem Zahumske episkopije i zahvaljujući duhovnoj delatnosti koju je pokrenuo Sveti Sava uticaj Srpske crkve osetio se iu Neretvljanskom i Makarskom primorju. U Makarskoj su tada postojale dve srpske crkve - Svetog Nikole i Svetog Pankracije, a na poluostrvu Pelješcu čije je stanovništvo tada ispovedao jedino pravoslavnu veru, bile su četiri pravoslavne crkve - Svetog Stefana, Svetog Đorđa, Svetog Nikole i Svete Marije, na ostrvu Korčuli uzdizala se tada pravoslavna crkva Svetoga Vida, a na Mljetu manastir Svete Marije. O tim bogomoljama sačuvali su se pomeni u poveljama srpskih vladara iz loze Nemanjića. Već po osnivanju Humske episkopije Stefan Prvovenčani i Sveti Sava darovali su sabornoj crkvi Svete Bogorodice na Stonu, u kojoj je bilo i sedište episkopa, brojna sela među kojima je bilo i Živogošće kod Makarske, a ova donacija ponovljena je iu sačuvanoj povelji Uroša I kojom se ovo potvrđuje. Stefan Prvovenčani darivao je manastiru Svete Marije na ostrvu Mljetu nekoliko sela, ovu povelju potvrdio je i kralj Milutin. Sačuvala se i povelja kralja Stefana Dečanskog kojom on potvrđuje jednu darovnicu svoje majke manastiru Svete Marije na Mljetu. Mesto u kome je bila crkva Svete Trojice kojoj Jelena, kćerka kneza Lazara Hrebeljanovića i žena vojvode Sandalja Hranića Kosače, svojim testamentom namenjuje poklon, za neke istoričare bila je Korčula.Iz ovoga vremena je možda i manastir Labostin na Duvanjskom polju.
Srbi sa Makarskog primorja i njegovog zaleđa, iz Zapadne Hercegovine koja se geografski poklapa sa Porfirogenitovo zemljom Neretvljani, poslednji su od svih dalmatinskih oblasti od Bara do Rijeke ostavili pravoslavnu, i prešli u katoličku veru. O tome uostalom svedoče i brojni rimokatolici, istraživači prošlosti makarskog područja od kojih mnogi potiču sa tih predela. Pisac prve poznatije knjige o Makarskoj, Miroslav Alačević tvrdio je da su stanovnici ovih krajeva "najkasnije ostavili pravoslavnu veru, što je u njima, za srednjih vekova cvetala i vladala domaća bogumilska vera, bogumilstvo i ćirilica i uz nju skopčana književnost". On je takođe ukazivao da je u bibliotekama i arhivama manastira u Makarskom primorju bilo dosta starih nepročitanih knjiga i vrednih predmeta koji svedoče o dobu kada je stanovništvo ovih krajeva ispovedao pravoslavnu veru. Jedan od najpoznatijih rimokatoličkih istraživača makarskog područja druge polovine devetnaestog veka, i jedan od najpoznatijih dalmatinskih intelektualaca toga doba, Mihovil Pavlinović napisao je jednom prilikom: "Priča je u puku da u davne vieke i Poljičani su bili istočnog obreda kao što je dobar deo dalmatinskih Zagoraca ". Ove tvrdnje ponavljali su još i neki rimokatolički pisci kao što su fra Ante Lulić i don Jakov Boglic koji su za dalmatinske rimokatolike govorili da su to Srbi koji su primili katoličku veru.
Posle splitskog crkvenog sabora iz 1075. godine na kome je odlučeno da se pravoslavlje u Dalmaciji iskoreni, rimokatolički biskupi iz Splita nasrtali su tokom srednjeg veka na Neretvljansku oblast da Neretvljani stave pod skut rimskog pape. Tokom dvanaestog i trinaestog veka Srbi na čelu sa plemićkom porodicom Kačić, koja je držala tvrdi grad Omiš, snažno su im se suprotstavljali. Ljudi gospodara Omiša, Nikole Kačića (1167 - 1180) kamenovali su ispod Debelog brda kod Mostara splitskog nadbiskupa Rajnerija. Posebno se srčano odupirao nasrtajima rimokatolicanstva knez Mladuče Kačić koji je organizovao napad na krstaše koji su se preko njegove teritorije kretali u Svetu zemlju, a sam knez Mladuče je optužen da je ubijao, i čak žive derao krstaše.Rimokatolički sveštenici nisu imali pristupa ovim krajevima kada je Neretvljanska oblast ušla u sastav srednjovekovne Bosne.
Verolomne velmože Vlatkovići
Neki istraživači, pozivajući se na jedan dokumenat, pisan na pergamentu, koji se čuvao u arhivu samostana u Makarskoj, tvrde da je rimokatoličku veru u ovom delu Dalmacije i njenog zaleđa uveo na silu srednjevekovni velmoža Žarko Humski, gospodar ovog područja. On je navodno 1468. godine naredio da se iz samostana u Makarskom primorju isteraju rimokatolički redovnici iz reda Svetog Avgustina, a na njihovo mesto doveo je franjevce. Arheografskim ispitivanjima ovog dokumenta, koje su u dvadesetom veku uradili hrvatski naučnici, utvrđeno je da je reč o falsifikatu Rimokatoličke crkve, urađenom u osamnaestom stoleću. Ovaj falsifikovani dokumenat čuvao se sredinom dvadesetog veka u arhivu samostana Zaostrog, a hrvatski istoričar Karlo Jurišić smatra da neki njegovi navodi "mogu biti istiniti". Iznesen je i podatak da je Žarko Humski 1460. godine na silu preuzeo vlastelinstvo Zaostrog, odakle je, sa njihovog poseda, proterao srpske pravoslavnu vlastelinske porodicu Jugoviće, a onda izložio njihovu imovinu javnoj prodaji, koju je zatim sam kupio. Na novokupljenim posedu našao se i pravoslavni manastir Zaostrog, iz koga je proterao pravoslavne kaluđere, na njihovo mesto doveo je rimokatoličke monahe Svetog Avgustina, avgustijance, a kasnije je umesto njih 1468. doveo bosanske franjevce.
U istorijskim izvorima koji svedoče o poslednjim godinama postojanja srednjovekovne oblasti Hercegovine, koja je bila posed oblasnog gospodara Stefana Vukčića Kosače, često se pominje Žarko Humski. Pripadao je porodici Vlatkovića koja je na istorijskoj sceni imala nekoliko velikaša, i bila je u vazalnim odnosima prema Kosačama sa kojima je bila u stalnim sukobima. A te sukobe podgrevali su svi oni koji su kao i Vlatkovići bili u neprijateljskim odnosima sa Hercegom Stefanom, a naročito je to činila Dubrovačka Republika. Vlatkovići su, kako smatra Vinko Foretić, bili samostalni u odnosu na oblasne gospodare Kosače, a godine 1466. stavili su se pod okrilje ugarskog kralja Matije. Izgleda da je u to vreme ova porodica prihvatila i rimokatoličku veru a jedan od Žarkove braće, knez Andrija Vlatković pristupio je 1458. godine franjevačkom redu gde je dobio ime Avgustin, ostavši među franjevcima samo dve godine, a onda se vratio svojoj ženi. Izgleda da je Avgustin, ili Fragustin kako su ga zvali savremenici, bio labilna ličnost; godine 1482. prihvatio je vrhovnu vlast Turaka, a neki smatraju da je tada bio prešao i na islam, a onda se opet vratio rimokatolicanstva, do kraja života zadržao svoje redovničko ime, i sahranjen je u manastiru Zaostrog. Izgleda da ga je nadživeo brat Žarko koji je umro u dubokoj starosti 1498. godine.
Postoji mogućnost da su velikaši iz pokatoličene plemićke porodice Vlatkovića, podsticani iz vrhova Rimokatoličke crkve, u vreme kada je pred turskim osvajačima nestajala samostalna srednjovekovna bosanska država, ali posle nje i Hercegovina hercega Stefana, pravoslavne manastire u makarskom primorju prepustili rimokatolicima.
Franjevci zaposedaju pravoslavne bogomolje
I pored brojnih istorijskih izvora koji svedoče o padu Hercegovine i dolasku Turaka, kada je na samom kraju zaposednut i Makarsko primorje, teško je kompletirati potpuniju predstavu o verskim prilikama koje su vladale u vreme turske vladavine u trajanju od jednog i po veka. Za ovaj prostor koji je bio od strateškog značaja borili su se Turci, Mlečani i Mađari, a česti ratni sukobi donosili su pustošenja i preseljavanja stanovništva. U tim pustošenjima stradala su i naselja i manastiri. Takva preseljavanja zabeležena su 1503. godine, kada se starosedelačko stanovništvo povuklo na sigurnija staništa na susedna ostrva, a najviše na Hvar, a na njihova mesta iz makarskog zaleđa naseljavalo se novo stanovništvo, među kojima je bilo dosta bosanskih pravoslavaca koji su kasnije prevođeni u rimokatoličku veru. Tada je, kako tvrdi Jakša Ravlić, došlo i nekoliko bosanskih franjevaca koji su se naselili u opustelim manastirima Zaostrogu i Makarskoj.Manastir u Makarskoj prvo su zapalili Turci, ali su ga palili i rimokatolici - Mlečani koji su ovu bogomolju spalili 1537. godine pod izgovorom , da se u njoj "Turci ne bi utvrdili" .60 Mlečane su ponovo potisnuli Turci koji su spalili ono što je preostalo u Makarskom primorju.
Ne zna se tačan datum gradnje sadašnjeg samostana u Makarskoj. Jakša Ravlić iznosi podatak da je crkva makarskog samostana bila izgrađena 1620. godine. Ima i mišljenja da je to bilo u vreme biskupa Stjepana Blaškovića koji je umro 1776. godine i koji je sahranjen u ovom manastiru, a uzima se da je ove godine izgrađena crkva. Nije jasnija sudbina preostala dva manastira u Makarskom primorju - Zaostroga i Živogošća. Sadašnja crkva samostana u Zaostrogu kod Makarske sazidana je 1747. godine. Crkva zaostroškog samostana sazidana je 1747. godine, a kako svedoči ćirilički natpis samostan je osvetio episkop Bosne Požege i Beograda, Franjo Baličević.
Prvo monaško pribežište u Zaostrogu kako kaže Ljubo Vlačić, podignuto je 872. godine, a podigli su ga monasi istočnog obreda. Ploča sa ćiriličkim natpisom, koja je bila u zidu prvobitne manastirske crkve, postojala je sve do 1747. godine, kada su franjevci u neposrednoj blizini ove crkve od zidova stare gradili novu, pri tome su namerno izbrisali prvobitni ćirilični natpis. Na izvoru Drvenika, pored manastira Zaostrog bila je kula, na čijim zidovima je bio urezan ćirilični natpis, koji su fratri takođe izbrisali. O tom surovom obračunu sa ćiriličnim natpisima koji su svedočili o drevnom pravoslavlja na Makarskom primorju govori i Alberto Fortis koji je 1774. godine objavio putopis sa puta po Dalmaciji. On s rezignacijom ukazuje na to da su franjevci u Zaostrogu "u gradnji svoje nedavno načinjene crkve upotrebili golemu količinu drevnoga kamenja sa koga su pomno ogulili slova. Skupljali su ga po obližnjim mestima, a napose po ruševinama uz Neretvu; ko zna koliki gubitak lijepih zapisa dugujemo njihovoj revnosti ". Ako
je verovati franjevačkom izvoru iz 1720. godine, najstariji pomen o sadašnjoj samostanskoj crkvi u Živogošću je iz 1612. godine, a podignut je na razvalinama starije bogomolje. Turci su ga više puta, pljačkali, ali ga nisu palili.
Ostaci srednjovekovnih verskih spomenika - crkava i grobalja u Makarskom primorju, što su uostalom potvrdila i istraživanja Nevenke Božanić-Bezić, po položaju koji zauzimaju u odnosu na strane sveta, ukazuju na to da su ih podizali pravoslavni vernici. Većina crkava podignutih u srednjom veku, što su ih posle prisvojili rimokatolici, koje su ostale na prvobitnim temeljima, okrenute su u pravcu istok-zapad, sa oltarom na istoku, a pročeljem na zapadu, kako se uostalom i grade pravoslavne crkve. Sličan je slučaj i sa nepomeranim stećcima i kamenim pločama na srednjovekovnim grobljima. Takav primer pruža i crkva Svetog Mihovila u selu Igranima kod Makarske za koju se smatra da je zidana krajem jedanaestog i početkom dvanaestog stoleća. Isti je slučaj i sa crkvom Svetog Jovana u selu Podacima za koju se veruje da je podignuta u jedanaestom ili na početku dvanaestog veka. Sa oltarom okrenutim prema istoku i pročeljem na zapadu je i crkva Svetog Nikole u Brelima koja se prvi put pominje u jednom dokumentu iz šesnaestoga veka. Isti položaj prema istoku i zapadu zauzima i crkva Svetog Petra u Makarskoj za koju se pretpostavlja da potiče iz petnaestog veka, zatim crkva Svetog Stefana u Drašnicama koju je 1466. godine podigao Herceg Stefan. Očigledno je da su pravoslavni sagradili u Tučepima u osamnaestom stoleću sagradili crkvu posvećenu Bogorodici, što potvrđuje položaj istok-zapad u kome je postavljena.
Kao u Bosni, Istočnoj Hercegovini, Lici, Zapadnoj Srbiji, iu Makarskom primorju na grobovima uglednih pokojnika podizani su kameni belezi - stećci. Grobovi nad kojima su se postavljani takvi nadgrobnici, ako su u njima počivali pravoslavni hrišćani, zauzimali su pravac istok-zapad tako da je glava pokojnika bila okretan prema zapadu. U groblju koje se prostire na oko rimokatoličke crkve u Donjim Brelima kod Makarske sačuvalo se nekoliko stećaka koji od vremena kako su postavljeni nisu bili pomerani, a koji zauzimaju pravac istok-zapad.Nepomerani stećci okrenuti u pravcu istok-zapad nalaze se i kod rimokatoličke crkve u selu Bastu iu Igranima.
Na nekima od tih grobova, i pored upornih nastojanja rimokatoličkih sveštenika da zatru svaki trag ćirilici, ipak se do sredine dvadesetog veka sačuvao poneki ćirilični natpis.
Najveće uspehe u katoličenju srpskog življa postigli su franjevci na dalmatinskoj teritoriji koja se nalazila u sastavu Mletačke Republike, a veliku pomoć pružila im je mletačka vlast. Posle poraza Turaka pod Bečom 1683. godine bosanski franjevci, podsticani od Svete stolice, brzo su zaboravili na privilegije koje su im Turci dali, počeli su šurovati sa Mlečanima i Austrijancima prikupljajući važne obaveštajne podatke, a pripremali su teren za upade uskoka na tursku teritoriju, što je kod Turaka izazivalo podozrenje, a onda i odmazde, u kojima nisu šteđeni ni franjevci ni njihove bogomolje. Zbog toga su franjevci počeli organizovano da preseljavaju na mletačku teritoriju veliki broj rimokatoličkih, ali i pravoslavnih porodica.
Prva takva seoba dogodila se 1650. godine kada su se na mletačku teritoriju doselile 54 bosanske porodice. Nova seoba zbila se 1684. godine pod vođstvom franjevca Šimuna Brajinovića, a zatim su usledila već pominjana seoba koja se desila 1687. godine, nekoliko meseci posle smrti Stojana Jankovića. Franjevcima samostana u Zaostrogu pripisuje se zasluga što su na teritoriji koju je u sedamnaestom i osamnaestom veku kontrolisala Mletačka republika iz zaleđa koje je bilo u sastavu Turske carevine preveli oko 4000 hrišćanskih porodica. Sam fra Andrija Bebić preveo je oko 500, a Franjo Radatovići oko 320 porodica Mletačka vlast u Dalmaciji, čiji su nosioci bili vatreni rimokatolici, težeći da sve stanovništvo prevede u rimokatoličku veru često je primenjivala silu kako bi pravoslavne naterala na preveravanje, oduzimajući im i neke njihove crkve i dajući ih franjevcima.
Krajem sedamnaestog veka franjevcima se pri ruci našao mletački providur Dalmacije Petar Valijer koji je i sam bio fanatični rimokatolik, on je, izlazeći u susret dalmatinskim biskupima, primenjivao državne mere, prisilno pokrštavajući pravoslavne Srbe. Pomoć mletačke države posebno je iskoristio splitski biskup Stefan Kosmo koji je tvrdio da je u to vreme na rimokatoličku veru preveo nekoliko hiljada pravoslavnih Srba, a sami fratri su se u svojim spisima tada hvalili da je bilo oko 25.000 preverenika. Posebno je uspešno rimokatoličenje bilo oko Vrlike, Sinja i dičim. Splitski biskup Stefan Kosmo hvali se u jednom izveštaju Svetoj stolici, pisanom 1685. godine kako svake sedmice iz pravoslavne u rimokatoličku veru prevede po nekoliko Ljudi. U jednom drugom izveštaju Komisiji za propagandu vere ovaj biskup se žali na teško siromaštvo u kome žive u katoličku veru tek prevedeni vernici.
Za to vreme predeli u makarskom zaleđu iz kojih se iselio narod predvođen bosanskim fratrima ostali su pusti. I pre migracije ramskih franjevaca ovi predeli bili su retko naseljeni. Prilikom obilaska Duvanjskog polja 1671. godine makarski biskup fra Marijan Lišnjić, koji je, što je i razumljivo, samo vodio računa o rimokatoličkim dušama, na Duvanjskom polju je našao svega 300 vernika, ali oni nisu imali ni jednu bogomolju.
Iskorenjivanje pravoslavlja na Pelješcu
Početkom dvadesetog veka među žiteljima Pelješca (Rata) još je bilo živo sećanje na vremena kada su žitelji ovog vremena ispovedali staru ili pravoslavnu veru, a održalo se predanje o crkvama koje su prethodno bile pravoslavne ili grčke, kada su pripadale "Riscani" ili "vlasima" . Smatra se da je dobar deo populacije ovog poluostrva bio poreklom iz Bosne, Hercegovine, okoline Novog Pazara. Pominje se da je kod mesta Kune na Pelješcu bio pravoslavni manastir u kome su živeli kaluđeri čiji zidovi su postojali početkom dvadesetog veka. Prilikom izgradnje puta krajem devetnaestog veka nađena je kamena ploča na kojoj je bio ćirilični natpis za koji se verovalo da je pripadao manastiru, ploča na žalost nije sačuvana. Rimokatolička crkva Svetog Petra i Pavla u Trpnju nekada je bila pravoslavna. Pravoslavne crkve na Pelješcu postojale su u Pijavčini, Žuljane, Crnoj Gori i Janjini. Sačuvalo se sećanje da je pravoslavni narod ovog poluostrva prisilno pokatoličen, da je Dubrovačka republika to učinila koristeći oružanu silu, da su snažan otpor pružili žitelji sela Osbjave i Potomnje, ali da je vlast primenila silu i oružje kada je bilo i mrtvih glava.
Početkom dvadesetog veka stanovnici sela Gornja Vrućica na Pelješcu slavili su pravoslavni Božić. Sačuvao se običaj loženja badnjaka uoči Božića i mirboženje onako kako to čine pravoslavni Srbi. Početkom dvadesetog veka narod Pelješca je pevao "o Marku, Milošu, Momčilu, Relji, Vukašinu, Strahinjiću Banu, Crnojević Ivu, Dojčin vojvodi, Vuku Brankoviću, Hercegu Šćepanu, Jankoviću, Smiljaniću, o Kosovu, Šar planini, Prilipu". Mnoge porodice sa Pelješca nosile su i dalje svoja srpska prezimena kao što su Vuletići, Radulovići, Šainovići, Lazići, Lazarevići, Milanovići, Milovanovići, Radovići, Radoši, Stanišići, Jugovići, Miličići, Milići, Miletići, Vukići, Bogojevići, Radulići, Mirkovići, Tomaševići.
Arhive samostana u Makarskom primorju poseduju brojne dokumente u kojima se svedoči o prevođenju pravoslavnih u rimokatoličku veru. Takav jedan dokumenat, navodno iz 1451. godine pominje Petar Kadčić Peko u kome se tvrdi da je neki franjevac Franjo Momović preveo u rimokatoličanstvo 736 pravoslavnih porodica. Tvrdi se da je franjevac Bariša Arbico preveo na katoličku veru oko 30 Turaka, a franjevcu Lovri Ljubušaninu zabeleženo je u životopisu da je preveo na katoličku veru jednu udovicu i njenu kćerku.
Svedočanstvo o masovnom prevođenju u osamnaestom veku Neretvljani u rimokatoličku veru ostavio je fratar Luka Vladimirović, koji se hvalio da je potomak srpskih kraljevske loze, u svom delu (Chronicon archiviale conventus Sanctae Mariae Zaostrogiensis, Venetiis, 1770) koje je potpisao pseudonimom Lucius Narentinus. On sa posebnim uvažavanjem navodi imena rimokatoličkih sveštenika na prostoru neretvljanske oblasti koji su se istakli u prevođenju pravoslavnih u rimokatoličku veru. Sa posebnim ponosom ističe kako su rimokatoličku veru primile ugledne srpske porodice: Miletić, Vidović, Vuletić, Martinović, Knežević, Milošević, Savić, Popović, orašnjaka, Tadić, Rajčević, Bilešanin (Bjeliš). I sam Vladimirović u svom delu pohvalio se kako je preveo na rimokatoličku veru porodice Brkić, Zubičević, laurice, Sekulić, Pavković, Sandić, Milovac, Mostarac ... Kao svoju životnu zaslugu on ističe i to što je preveo na rimokatoličku veru 12 pravoslavnih devojaka .
I Makarski Ljetopis koga je pisalo nekoliko fratara od 1773. do 1794. godine svedoči o mržnji rimokatoličkih sveštenika i njihovih vernika prema pravoslavnim Srbima ili rkać kako su oni pogrdno nazivani o odnosu Rimokatoličke crkve i njenih vernika prema pravoslavnima koji su živeli u Makarskom primorju u drugoj polovini osamnaestog veka. Franjevački letopisac sa simpatijama piše o poznatom hajduku iz imotske krajine Ivanu Bušiću-Roši harambaši, rimokatolika koji je još slavio svoju krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja, ali po novom gregorijanskom kalendaru, kada je 1775. godine, na dan njegove krsne slave Svetoga Jovana Krstitelja u Imotskom polju ubio tri pravoslavna Srbina - rkać jer su orali, a nisu poštovali rimokatolički odmor. Taj isti Roša presreo je duvanjske trgovce, a među njima i jednog rkać - pravoslavnog Srbina jer nije umeo da očita Očenaš Rimske crkve. Sa nasladom franjevački letopisca beleže kako su mletačke vlasti u Makarskoj 1778. godine zaplenile robu 1 mostarskog trgovca - rkać.
Proces prisilnog prevođenja pravoslavnih u rimokatoličku veru nastavio se iu devetnaestom veku. Tokom 1817. godine rimokatolici su spalili arhivu srpske crkvene opštine u Metkoviću, u kojoj su postojali podaci o stradanjima pravoslavnih od Rimokatoličke crkve i mletačkih vlasti, ali i austrijskih vlasti samo zbog toga što su ispovedali svoju staru veru. Pozivajući se na dokumenta koja su ostavili pravoslavni sveštenici u Metkoviću, Vlačić navodi da su im 1837. godine vlasti po nalogu rimokatoličkih crkvenih dostojanstvenika bili zabranili da obavljaju verske obrede. Iste godine, na pravoslavni Božić, rimokatolici su navalili na pravoslavnu crkvu u Opuzenu sa koje su skinuli zvono.
Pravoslavnima je tokom i sredinom devetnaestog veka bilo zabranjivano da slave svoje praznike po starom julijanskom kalendaru. Serdar Ivan Kačić koji je po novom gregorijanskom kalendaru slavio svoju krsnu slavu Svetog Ivana, nekadašnjeg pravoslavnog Svetog Jovana, zatvarao je u tamnicu one hrišćane koji su svoje zemljoradničke poslove obavljali držeći se starog kalendara. Pravoslavni su prisiljavani da pucnjima prangija svečano dočekuju rimokatoličke biskupe koji bi posećivali mesta u kojima su živeli. Sačuvali su se dokumenti koji potvrđuju kako su teško živeli pravoslavni sveštenici u Opuzenu na čije su kuće noću nasrtali rimokatolici, stalno ih uznemiravajući. Svoj dolazak u novu parohiju morali su da prijavljuju rimokatoličkom biskupu.
Sa kolena na koleno, pošto su promenili veru, očevi i dedovi, čuvajući često i staru pravoslavnu ikonu svoga sveca zaštitnika, zaklinjali su sinove i unuke da nastave da slave krsnu slavu, da na dan slave pale sveću i lome slavski kolač.
Pošto je uvidela da nije u stanju da iskoreni te običaje Rimokatolička crkva pokušala je da ih bar donekle izmeni ili usmeri u tom pravcu da vremenom nestanu. Pojedini pravoslavni sveci koji se slave preimenovani su u rimokatoličke - Sveti Jovan u Svetog Ivana, Miholjdan u Svetog Mijovila, Sveti Stefan u Svetog Stjepana. Vremenom su neki od tih svetaca umesto po starom julijanskom počeli da se slave po novom gregorijanskom kalendaru. Sa ovim običajima suočila se svojevremeno krajem petnaestog veka i Dubrovačka republika kada je pod svoje skute stavila poluostrvo Pelješac, pa je pokušala da donese i nekakve propise kojima bi se umanjio značaj srpske krsne slave koju su slavili tek pokatoličeni Srbi. Krsnu slavu slave i rimokatolički rodovi iz Konavla i Boke Kotorske.
Krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja slavila je, ali i danas slavi rod Kačića iz Makarskog primorja, o čemu je ostavio svedočenje franjevac Andrija Kačić-Miošić (1704 - 1760), poznati pesnik iz Makarskog primorja i redovnik zaostroškog samostana u znamenitoj knjizi Razgovor ugodni naroda slovinskoga, objavljenoj u Mlecima 1756. godine. Ove
navode upečatljivo je objasnio najbolji Kačićev tumač i biograf Dan. A. Živaljević: "Kad uzmemo u obzir da su Kačići iz Bosne, da samo Srbi pravoslavne vere slave slavu i da i danas ima u Dalmaciji i Boci Kotarskoj čitavih bratstava, koja primivši rimokatoličku veru, zadržaše svoju staru slavu i slave pravoslavne svece, a nekima čak i pravoslavni sveštenik seče kolač, to nećemo pogrešiti ako iz gornjih Kačićevih reči izvedemo: da su Kačići starinom bili pravoslavne vere i da se u Kačićevoj kući slavio zimski Sveti Jovan, koga slavi znatan deo srpskog naroda ". Sa ovakvim mišljenjem Dan. A. Živaljevića nije se složio Stjepan Banović iznoseći stav da Kačići u prošlosti nisu bili pravoslavci nego nekakvi bosanski patareni, koji su takođe slavili slavu.
Početkom dvadesetog veka u Makarskom primorju nije bilo ni jednog pravoslavnog Srbina, ni jednog pravoslavnog vernika, a kako svedoči Stjepan Banović, svi primorci makarske krajine "slave krsno ime i danas, upravo onako kako se ono slavilo u Bosni ili Zapadnoj Srbiji. Slavi ga i sva zagorska i vrgorska krajina, a slave ga i oko mutne Neretve - dakle po svem teritoriju nekadanje Paganije - Krajine, gdjeno se toli ustrajno držaše patarenstvo za nekoliko veka ".
Baveći se pitanjem krsne slave, Banović je početkom dvadesetog veka obavio istraživanja u više sela makarske krajine gde je popisao rimokatoličke rodove i njihove krsne slave. Obišao je Zaostrog, Drvenik, Podacu, Brist, Gradac, Baćinu, Živogošće, Igrane, Drašnicama, Podgoru, Vrgorac, Banju, Kotež, Kokorić, Sridrušu, Kljenak, Rvaču, Višnjicu, Dragljane, Zavojane i Kozicu.
Rodovi koji žive u Makarskom primorju uglavnom slave krsne slave koje se inače najčešće slave kod Srba. U selu Zaostrogu, pored rimokatoličkog praznika Tri kralja koji se slave na dane pravoslavnog Božića kada je česta slava Sveti Stefan, slavi se i Sveti Mijovil (Miholjdan), Sveti Luka (Lučinjdan), Martin biskup (Mratinjdan), Nikola biskup (Nikoljdan) i Sveti Ivan (Jovanjdan).
Krsna slava se održala u Makarskom primorju i početkom 20 prvoga veka, što potvrđuje i Glas koncila (47/1587), predstavljajući naselje Vidonje, najudaljeniju župu od Splita, sedišta Splitsko-makarske nadbiskupije. Ovo naselje koje rimokatolici u Hrvatskoj nazivaju hrvatskim Nazaret za poslednje 43 godine dalo 20 sveštenika rimokatoličke crkve, od toga njih 17 su živi, a među njima i dvojicu nadbiskupa. U tom selu Vidonje koje je toliko zadužio Rimokatoličku crkvu, kako saopštava Glas koncila, i danas "svaka porodica ima svoga sveca zaštitnika koga štuje na poseban način, te je to istinsko porodično slavlje na koje dolaze prijatelji i rodbina."
Jovo Bajić