Srpska drzava kako u prošlosti tako i u sadašnjosti nikad nije mnogo marila za svoje sunarodnike u rasejanju. Iako su Srbi izvan Matice, zapadno od Drine, sjeverno od Dunava i u vaskolikom rasejanju imali izuzetno burnu prošlost i vječitu borbu za biološki opstanak ostali su vjerni svom porijeklu i naciji. Na prostoru zapadno od rijeke Drine rođeni su mnogi velikani : naučnici, pisci i ostali umjetnici i vojskovođe, zadužbinari i duhovnici koji su dali neizmjeran doprinos sveukupnom Srpstvu i srpskoj istoriji i kulturi.
Cilj našeg sajta je da pokažemo bar dio tog nacionalnog bogatstva Srba zapadno od Drine.
Ko su zapadni Srbi ?
«Prvi veliki talas preseljavanja Srba desio se posle pada srpskih zemalja pod tursku vlast (nakon Kosovskog boja 1389. i pada Srpske despotovine 1459. godine). Tada je došlo do masovnog pomeranja srpskog življa prema severu u predele tadašnje Ugarske. O tome svedoči i pismo ugarskog kralja Matije Korvina (1483) upućeno rimskom papi u kojem navodi da se „za samo četiri prethodne godine, bežeći od Turaka, u njegovu državu naselilo oko 200 000 Rascijana“.8 Na područje Ugarske Srbi su se doseljavali organizovano pod vođstvom svojih velikaša i sveštenstva. U Panonsku niziju Srbi su se naseljavali u kontinuitetu tokom 17. veka. Tada je na severozapadnom delu Balkana ustanovljena Vojna granica, koja se potom znatno proširila prema istoku. Prvi veliki talas seobe Srba sa Kosmeta desio se 1690. godine pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Dogodilo se to nakon neuspeha hrišćanske koalicije u borbi protiv Otomanske imperije pod vođstvom Austrije. Tada su se Srbi, kao učesnici na strani te koalicije, prvi našli pod pretnjom turske odmazde, te su se, pod vođstvom svog sveštenstva, počeli da povlače prema Beogradu. Na crkveno-narodnom saboru u Beogradu 1690. godine odlučeno je da se krene u Veliku seobu nakon pribavljanja saglasnosti Austrije za uspostavu srpske crkvene autonomije, u čemu je car Leopold I i udovoljio Srbima (21. avgusta 1690). Prema procenama, tada je u veliku seobu krenulo između 50 000 i 70 000 Srba. Najsevernija tačka do koje su Srbi tada doprli bila je grad Komoran u današnjoj Slovačkoj, koji je postao duhovno i svetovno središte srpskog naroda. U njemu je bila i najorganizovanija srpska crkvena opština izvan Otomanske imperije. Sledeća veća seoba Srba izazvana je u vreme austrijsko-turskog rata (1737–1739), kada je i patrijarh srpski Arsenije IV Jovanović odlučio da predloži dizanje ustanka protiv Turaka. Tada su zajedničkim snagama zauzeti Kruševac i Novi Pazar, ali su Turci zaustavili dalje napredovanje i odmah otpočeli represalije prema srpskom življu. Zato je patrijarh preduzeo novu seobu, kada sa srpskim narodom prelazi Savu i smešta se u Karlovac. Početkom osamnaestog veka Srbi i Crnogorci su krenuli na prostor Urala u Rusiji morima, a iz Austrougarske – kopnom, tražeći bolje uslove za život i bežeći od austrijske diktature. Petar Veliki je od Crne Gore tražio umne ljude i bokeljske moreplovce koji su bili instruktori ruskim mornarima. Velika Rusija je Srbima i Crnogorcima izgledala kao nova otadžbina i oni su joj služili kao vrsni graničari i oficiri. Polovinom XVIII počela je seoba Srba nazvana „Put na istok“ prema Ukrajini i Rusiji. Razlog je bio učvršćivanje granice između Austrije i Turske na Savi i Dunavu, usled čega su srpski graničari u Potisju trebalo ili da se sele na novu granicu na jug, ili da budu kmetovi u ugarskim županijama. Oni su radije prihvatili selidbu u Rusiju. Srpski iseljenici iz tog perioda su na prostoru oko Dnjepra osnovali Novu Serbiju i tamo utvrđenje Jelisavetgrad.Druga grupa Srba naselila je oblast u slivu reke Severni Donjec i nazvala je Slavenoserbija. Obe ove oblasti su organizovane po uzoru na Vojnu granicu u Habzburškoj monarhiji, ali sa većim vojnim privilegijama oficira i vojnika u pogledu dobijanja zemlje.Zbog posebnih privilegija koje su dobijali, srpska naselja su se namnožila tako da ih je 1760. godine bilo 122, sa 26 000 stanovnika i 31 pravoslavnom crkvom. Međutim, carskim ukazom u Petrogradu su 1764. godine ukinuti nazivi Nova Serbija i Slavenoserbija budući da su Rusi preduzeli prodiranje prema Crnom i Azovskom moru, što je činilo izlišnim postojanje takvih vojnih naselja u unutrašnjosti Rusije. Srbi su se tada, po sopstvenoj volji, razišli na razne strane Rusije. Računa se da se u Rusiju doselilo više desetina hiljada Srba ne samo iz Ugarske nego i Like, Dalmacije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Vremenom su se Srbi, prestankom novih doseljavanja, uglavnom asimilovali i utopili u ogromnu masu etnički srodnog ruskog i ukrajinskog stanovništva. Srbi su u istočnim zemljama učestvovali u mnogim ratovima naročito protiv Turaka. U tome su se, na prostoru današnje Rumunije, posebno istakle srpske vojvode: Deli Marko, Đorđe Slankamenac i Starina Novak (u Rumuniji poznat kao Baba Novak). U Rusiji su se proslavili admiral Matija Zmajević, komandant Baltičke flote u pobedi nad Švedskom; Mihailo Miloradović, generalni gubernator Petrograda i heroj rata protiv Napoleona, kao i Petar Popović Tekelija, komandant proslavljenog srpskog husarskog puka. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka, oko 1000 srpskih porodica sklonilo se bežeći od turske odmazde u Besarabiju. U Hotin i Kišinjov stigao je 1814. godine i Karađorđe Petrović sa vojvodama i viđenijim ustanicima (Jakov Nenadović, Petar Dobrinjac, Milenko Stojković, Luka Lazarević). Većina srpskih izbeglica živela je na ovim prostorima do 1830. godine, kada je Srbija sultanovim Hatišerifom dobila autonomiju. Krajem XIX i početkom XX veka usledio je veći talas ekonomske emigracije Srba sa prostora zapadno od Drine. To je bilo u vreme austrougarske vladavine u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Najviše iseljenika bilo je iz kraških oblasti Like, Dalmacije, Bosanske Krajine, Hercegovine i Crne Gore. Najviše ih se odselilo u Ameriku, Kanadu i Australiju.
***
Godine 1915. u Rusiju je prebegla masa Srba iz austrougarske vojske, pa je car Nikolaj II od njih i srpskih zarobljenika formirao u Odesi srpsku dobrovoljačku diviziju sa 16 000 boraca. Oktobarska revolucija u Rusiji privukla je veliki broj srpskih socijalista i komunista koji su potom imali veliku ulogu u političkom životu Rusije i Srbije. Neki su bili i članovi kominterne, a među njima i Veljko Vlahović, Rodoljub Čolaković, Filip Filipović, Sima Marković, Milan Gorkić, Svetislav Stefanović Ćeća, Đuro Đaković.
Nova veća seoba Srba odvijala se u toku Drugog svetskog rata i neposredno u poratnim godinama. To je uglavnom bila seoba političke emigracije. Među tim iseljenicima bio je i veliki broj zarobljenika koji su bili na prinudnom radu u Nemačkoj i Austriji. Veliki broj tih iseljenika smestio se u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), Južnoj Americi, Kanadi, Engleskoj i Australiji. Računa se da je u periodu rata sa srpskih teritorija proterano oko 260 000 lica, a posle rata je po Evropi rasuto još 390 000.
Srpsko stanovništvo u Bosni i Hercegovini (BiH) predstavljalo je stabilnu većinu sve do Drugog svetskog rata, kada je, zbog ustaškog genocida i prinudnog iseljavanja, ozbiljno smanjen srpski udeo u ukupnoj populaciji. Ova vrsta naše emigracije je opterećena na ideološkoj osnovi, preslikanoj iz Srbije, što je bila velika smetnja u njihovoj saradnji i u dijaspori i sa otadžbinom.
Poslednja veća seoba Srba započela je početkom 90-tih godina kao posledica razbijanja SFR Jugoslavije i građanskog rata koji je potom usledio na njenim prostorima. Iz otcepljenih republika krenule su kolone srpskih izbeglica, uglavnom prema matici, ali i evropskim i prekookeanskim zemljama. Ovaj talas je obuhvatio oko milion izbeglih i prognanih Srba. Najmasovniji je u tome bio svakako egzodus Srba sa prostora Hrvatske nakon tamošnjih operacija „Bljesak“ i „Oluja“, o čemu je dat prikaz u posebnom delu ove knjige. Ništa bolje nisu prošli ni Srbi sa prostora zapadne i centralne Bosne. Veliki je egzodus Srba iz Sarajeva, sa područja Zenice, Kaknja, Visokog, Vareša, na početku rata u Bosni i Hercegovini 1992. godine. Srbi su se sklanjali bilo u sarajevske i druge opštine sa većinskim srpskim stanovništvom, bilo u Srbiju i Crnu Goru, ali su se i iseljavali iz Jugoslavije. Sarajevski Srbi (kojih je bilo oko 150 000) morali su u velikom talasu da napuste rodni grad, a deo ih je postao žrtva muslimanskih terorista. Iz Sarajeva su preseljavana i kompletna srpska groblja, zajedno sa živima. Sličnu sudbinu su 1995. godine doživeli i Srbi iz zapadne Bosne (Petrovac, Grahovo, Glamoč, Drvar), u kojoj su bili u apsolutnoj većini
****
Prisustvo Srba u Bosni i Hercegovini datira od dolaska Slovena na Balkan, o čemu svedoči i vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom zapisu iz druge polovine X veka. Srbi su na tom prostoru u srednjem veku imali svoju državu, koja se pod Tvrtkom I Kotromanićem širila na zapad do Une, a na istok preko Drine. On je 1377. u Mileševi krunisan za kralja Srba. Srpska srednjovekovna država doprinela je širenju i učvršćivanju etničke rasprostranjenosti Srba na Balkanu. Hum (potonja Hercegovina) dostigao je vrhunac u vreme Stefana Vukšića (Hercega), čije je krunisanje u Mileševi 1448. za kralja bilo u funkciji afirmacije nemanjićke Hercegovine, jer je Savo Nemanjić (pre zamonašenja Rastko Nemanjić) vladao Humom. Turci su redom zauzeli Srbiju 1459, potom Bosnu 1463. i Hercegovinu 1482. U osvojenim predelima Turci su masovno sprovodili islamizaciju srpskog življa. Znatan broj je prihvatio islam da bi se spasio od turskog zuluma i obezbedio privilegije koje su uživali pripadnici vladajuće islamske religije. Odvodili su i srpsku decu i od njih stvarali janjičare, među kojima je bio i čuveni Mehmed-paša Sokolović koji je sagradio most na Drini, a njegovom zaslugom obnovljena je 1557. i Srpska patrijaršija u Peći. Ipak, kraj turske vladavine Srbi su dočekali kao najbrojnija etnička zajednica u Bosni i Hercegovini. Naime, prilikom popisa stanovništva 1879. bilo je 42,87% pravoslavaca, 38,73% muslimana, 18,08% katolika i 3,67% ostalih. Međutim, dolaskom Austrougarske, sa tog prostora se ponovo iseljava oko 200 000 Srba u Srbiju i Crnu Goru. Uporedo sa tim, stimulisano je doseljavanje katolika. Takođe, za vreme Prvog svetskog rata u Bosni i Hercegovini je stradalo oko 200 000 Srba, a u Drugom svetskom ratu još oko 400 000 (to je iznosilo 57% svih gubitaka u Bosni i Hercegovini, dok su muslimanski gubici činili 15,75, a hrvatski 26,5% ukupnih gubitaka).13 Smanjenju broja Srba u BiH doprinela je i kolonizacija posle rata u Vojvodinu. Do 1981. godine od oko 530 000 iseljenih lica iz BiH, polovina su bili Srbi. Oni su do 1961. godine predstavljali najjaču etničku grupaciju (43,30%) i imali u vlasništvu oko 64% teritorije ove republike. Hrvati su tada u BiH imali 21,72%, a muslimani 25,70% stanovnika. Oba ta entiteta skupa su imala 36% teritorije u svom vlasništvu.14 U Sarajevu je 1991. godine živelo 157 526 Srba, a 1997. u njemu je ostalo svega oko 27 000. Dejtonskim ugovorom (21. novembra 1995), stvorena je Republika Srpska, tj. 532 godine posle pada srpske srednjovekovne države u Bosni i Hercegovini pod Turke, što simbolično liči na izvlačenje ispod dominacije njihovih naslednika na ovom prostoru nakon toliko vekova.
****
Srpski etnički prostor u bivšoj Hrvatskoj sastojao se iz dva, po poreklu različita, srpska domicilna područja. Prvo područje nalazi se u dalmatinskom delu avnojske Hrvatske, koje su Srbi zaposeli prilikom doseljavanja na Balkan, dakle pre 9. veka. Srbi su starosedeoci i na prostorima istočne Slavonije, Baranje i zapadnog Srema ili Podunavske Krajine. Radi poređenja, Mađari su u te krajeve došli 300, a Nemci čak 800 godina posle Srba. „Na prostoru Baranje postojala je srpska država pod vlašću Koselja pre hiljadu godina. Uostalom, Mađari nazivaju taj kraj Ratsorsag, što znači – srpska zemlja“.Drugo područje čine bivši vojnograničarski predeli Like, Korduna, Banije i zapadne Slavonije u kojima su Srbi imali etničku većinu od pre 200 do 500 godina. U te krajeve Srbi su došli nenasilno u odnosu na Hrvate, imali su autonomiju u odnosu na Hrvatski sabor do 1881. godine, a prilikom stvaranja Prve (1918) i druge (1945. god.) Jugoslavije imali su svojstvo konstitutivnog naroda. U granicama avnojske Hrvatske živela je i treća grupa Srba, van naznačenih domicilnih područja. To su Srbi koji su se migracionim procesima naselili u veće hrvatske gradove i njihovu okolinu. Ti tzv. urbani Srbi i sada su u vrlo teškom pravno-političkom, duhovnocivilizacijskom i ekonomskom položaju. Za dokumentovanje navedene globalne istorije etničkog prostora Srba u granicama avnojske Hrvatske, kao i za razumevanje otpora Srba njihovom statusu naroda drugog reda u Hrvatskoj, a pogotovo namerama i postupcima istrebljenja srpskog naroda sa tog prostora, neophodan je prikaz minimuma činjenica kojima se globalne tvrdnje argumentuju. Zato se, u daljem, iznose osnovni podaci o procesima doseljavanja Srba u Krajinu i njihovoj ulozi i poziciji u svojoj domovini. Pri tome se potpuno izostavlja period prvobitnog doseljavanja Srba u to područje Balkana, jer je to opštepoznata faza doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo. Težište je, dakle, na opisu doseljavanja i organizovanja Srpske Krajine od vremena najezde Turaka na Balkan do današnjeg vremena likvidacije Republike Srpske Krajine.
Nakon Kosovskog boja 1389. godine, Osmanlije su, nošeni religioznim fanatizmom, brzo prodirali preko Balkana, dunavskom dolinom i ugarskim ravnicama i tako stigli sve do bečkih utvrđenja. Vandalski rušeći i pustošeći sve pred sobom, više puta su zapretili ratnim vihorom u srcu Evrope. Stotine hiljada hrišćana su podlegle njihovom besnilu ili su odvučene u ropstvo.70 Dolaskom Turaka u Bosnu počela je islamizacija tamošnjeg stanovništva. Deo hrišćanskog stanovništva se iseljavao na austrijsku teritoriju, a deo je primao islamsku veru. Pravoslavni hrišćani (Srbi) održavali su se samo u brdskoplaninskim predelima gde Turci nisu bili zainteresovani da ih proganjaju. Padom grada Jajca (1462) oko 18 000 porodica je tada našlo utočište u Ličkoj i Krbavskoj županiji. Ugarski kralj Matija im je dozvolio slobodu veroispovesti i oslobodio ih ubiranja desetine. Međutim, hrišćanski doseljenici su bili obavezni da brane taj prostor od daljeg prodora Turaka. Radi zaštite tadašnje Hrvatske, između Jadrana i Jajca. Matija je osnovao Senjsku kapetaniju. Od 1480. godine granica sa Turcima protezala se duž reke Une, od kada se to područje i naziva Krajina (granica). Kada su Turci 1493. godine potpuno porazili hrvatsku vojsku, došlo je do masovnog iseljavanja hrvatskog življa u Mađarsku, Austriju i Furlaniju. Procenjujući da preti velika opasnost od daljeg prodora Turaka u srce Monarhije, austrijski nadvojvoda Ferdinand je pojačao odbranu Krajine, naročito kada je 1527. godine proglašen i za hrvatskog kralja. Tako se, radi zaštite austrijskih plemenskih poseda od prodora Turaka, razvila i učvrstila Vojna Krajina kao zaštitna granična zona od Jadrana do reke Save. Ona se u početku sastojala iz dve zone – hrvatske (od Jadrana do Save) i slavonske (od Save do Drave i Dunava). Cela Krajina je bila podeljena na kapetanije. Austrija je naseljavala doseljene Srbe (uglavnom stočare) iz Raške, Hercegovine, Crne Gore, Makedonije, na opustošene krajeve (koje su Hrvati napustili pred Turcima) da čuvaju straže, prvo na reci Uni, a zatim i u Kninskoj Krajini, na reci Kupi. Hrvati su ispred Osmanlija bežali u utvrđene gradove i na ostrva, a u Dalmaciji su naseljene srpske porodice (oko 1527. godine). Tako mletački sindik Barbarigo, u svom izveštaju vladi 1531. godine, navodi „kako nema skoro ni jednog više rimokatolika u dalmatinskom kontinentu“ (kontinentalni deo Dalmacije). Međutim, na doseljene Srbe nisu gostoprimljivo gledali ni Hrvati katolici. Otuda je rasla suprotnost između gradova i kopna u Dalmaciji, pojačavana verskom podvojenošću. To je bio bolan dodir Srba i Hrvata u ovim krajevima. Srbi, koji su se zbili najpre u Ravnim Kotarima ( u Dalmaciji), počeli su da potiskuju Turke iz Dalmacije, a ovi su se naseljavali u Bosanskoj Krajini. U Slavoniju, nadiranjem Turaka i bežanjem Hrvata, dolaze Srbi iz Bosne i Srbije da služe kao vojnici i zemljoradnici. Pobedom nad Turcima pod Bečom 1529. godine rastao je ugled Austrije, pa su Srbi više bili naklonjeni Monarhiji i služili su kao granična vojska Austriji i ujedno za pomoć Srbima u Bosni i Srbiji. Istovremeno su i Turci bosanske Srbe raspoređivali duž reke Une prema Monarhiji i tako suprotstavljali Srbe međusobno. Tako su se nekoliko vekova nadmetale dve carevine preko leđa graničnih Srba. Turska je podizala bosansku krajinu, a Austrija svoju vojnu granicu od jednog istog naroda. Vojna Krajina je tada izdržavala 5.135 stalnih vojnika i toliko je vojnički osamostaljena da je oko 1578. godine u vojnom pogledu izdvojena ispod vlasti hrvatskog bana i potčinjena direktno austrijskom nadvojvodi Karlu. Status srpskih i drugih doseljenika u pojasu između austrijskih i turskih zona regulisan je 1690. godine. Tada je započet proces izdvajanja krajiške teritorije iz sastava Hrvatske, ali i borba hrvatskog plemstva da zadrži Krajinu u svom sastavu. Habzburgovcima je Vojna Krajina služila kao rezervoar vojnika visokog kvaliteta za ratovanje i na udaljenim ratištima Evrope. Zato je kraljevim Dekretom Vojna Krajina stavljena pod austrijsku kontrolu. Krajišnici su se tako borili i u 30-godišnjem ratu (1618–1648.), zatim u Češkoj, na Baltiku, u Holandiji i Francuskoj. Povlačenjem Turaka od Beča (1683) izazvalo je iseljavanje muslimana iz austrijskih krajeva u Pounje, a istovremeno preseljavanje katolika i pravoslavaca iz Bosne. Tada se oko 40 000 pravoslavaca naselilo u Kninskoj krajini, a oko 36 000 srpskih porodica je, pod vođstvom patrijarha Arsenija Čarnojevića, (1690), bežeći od turskog zuluma, najgušće se naselilo u oblastima Bačke, Srema, Slavonije i oko Budima. Početkom 18. veka Vojna Krajina je imala oko milion stanovnika, od čega je za rat regrutovano 60 000 vojnika, dok je cela Monarhija imala 80-100 000 boraca. Svaki sedmi muškarac Vojne Krajine bio je vojnik dok je u drugim zemljama Austrije taj odnos bio 1:64. U austro-ruskom ratu Austrija je iz Vojne Krajine angažovala 100.000 vojnika, od kojih je 24 000 poginulo. U ratovima Austrije protiv Napoleona, na bojištima u Italiji, Belgiji, Francuskoj, Švajcarskoj, Nemačkoj, Krajišnici su izgubili oko 40 000 boraca, a samo u periodu 1788–1815. Krajina je imala preko 100 000 gubitaka. Tako je Vojna Krajina, stvorena za odbranu od Turaka, zadržana i posle te opasnosti radi ugušivanja nacionalno-revolucionarnih pokreta porobljenih naroda prvenstveno u Austro-Ugarskoj. Kako su upotrebljavani srpski krajišnici u austrougarskoj vojsci svedoči i Miloš Crnjanski u romanu „Seobe“. U liku glavnog junaka Vuka Isakovića Crnjanski govori o torturama koje su doživljavali krajiški pukovi služeći carevini i ratujući za nju u nedođiji. Tako Vuk, pored ostalog priča: „Shvati da se vratio sa uzaludnog posla. Da je ratovao bog te pita gde i zašto. Zagledan u vojnike shvati da za njih ne mare, da ih teraju po svetu kao stoku i da ih kolju. Da im daju zastave, da ih kite perjem i da ih prebrojavaju, žive i mrtve, kao konje i fišeke. Da između njihovog tumaranja po ratištima i života onih na domu, u baruštinama, nema nikakvog smisla, ni veze. Da sa njim čitava ta nemačka carevina, u stvari, samo zbija šale... i da će se i danas smejati grohotom koraku i poretku, zaokretu i trčanju njegovog Slavonsko podunavskog puka“. (Miloš Crnjanski, Seobe-Dnevnik o Čarnojeviću, str. 208.) Krajiškim temeljnim zakonom 1850. godine završena je organizacija institucija Vojne Krajine po uzoru na zapadne države, pod imenom Vojničke Države (Soldatenland). Godine 1873. uvedena je posebna vojna uprava. Banatska Krajina je dobila status županije ravnopravne sa ostalim područjima Mađarske, a 1881. godine Hrvatsko-Slavonska Krajina je pripojena Banskoj Hrvatskoj. Jedan od prvih istoričara, Čeh F. Vaniček, u svojim spisima (1877) izrazio je karakteristiku Vojne Krajine tog vremena: „Od nekoliko hiljada Srba uskoka, koji vođeni svojim kapetanima i vojvodama, ponudiše svoje usluge hrvatskom kralju Ferdinandu, razvi se, od polovine 16. veka, priraštajem i naseobinama, jedan naoružan narod, koji sve do godine 1872, s puškom o ramenu, danju noću stražu čuvaše od krvnog neprijatelja vere i pokušavaše da smrtonosnom zadahu kuge spreči ulaz u Monarhiju“. Iz toga istorijskog dokumenta (istoričara koji nije bio Srbin) može se sagledati uloga Srba u sastavu Vojne Krajine na sprečavanju prodora islama u zapadnu Evropu. Ipak, ni tada, kao ni danas, nijedan narod nije manje priznat od srpskog upravo od Austrije. Valjda je to način ponašanja dužnika. Verovatno Austrougari nisu predvideli da će stvaranjem bedema srpskih Krajišnika sprečiti ne samo prodor islama na prostor žute Monarhije i Evrope, nego i širenje katoličanstva na istok.
Osobine Krajišnika
Istorijska pozicija i uloga Krajišnika stvorila je od njih, vremenom, poseban karakterološki tip Srba. Za Krajišnike na tromeđi Bosne, Like i Dalmacije kaže se da su „potomci nezadovoljnih podanika turskih, mletačkih i austrijskih“ koji su bežali od jednih do drugih. Zato je to skup nezadovoljnika i uskoka iz svih zapadnih srpskih oblasti. Imaju karakter svih graničara: ljuti su, preduzimljivi, s plahovitom energijom, preke ćudi, jednostavnih pogleda na svet. To je jedan od najnacionalnijih krajeva srpske otadžbine, gde su ispoljene primarne osobine srpskog naroda. Ali, pored preke i buntovne naravi, ljuti Krajišnik ima razvijena duboka osećanja socijalne pravde i pravičnosti, čak do mere tragičnosti. „Oni koji su prošli kroz školu zadržali su poznatu patrijarhalnu čestitost, stidljivost i društvenu pristojnost; altruisti su i prožeti shvatanjima i pogledima moderne prosvećene demokratije... Kod njih je u najvećoj mjeri razvijena odvratnost prema korupciji... Daleko od evropske kulture, Krajišnik je sam zidao svoj duhovni, državni, nacionalni i društveni kult i svoja načela vadio iz svoje duše i krvi. Po prirodi i rođenju neobuzdan, u životu konzervativan, nepoverljiv i nadasve svojeglav, on nije hteo da prima ništa izvana što bi ga moglo otuđiti od njegovog najčistijeg i najnežnijeg osećanja i nekog instinktivnog zamaha da ne izgubi jasnoću i čistotu svoje vizije i izražaja. Tako je jače od ostalih sačuvao jedninu svoje duše, zvučnost jezika i svoje patrijarhalne običaje“ (Iz tog naroda potiče i Nikola Tesla). Krajišnik je široke duše, kadar da pretrpi prekor, čak i manju uvredu ako nije zlonamerna. Međutim, ako je uvreda zlonamerna, onda u raspaljenju može doći i do fizičkog obračuna. Naročito ako se uvreda odnosi na nacionalni ponos. Zato nikako nije mogao da pređe preko teške uvrede da bude izbačen iz ustava svoje države, jer – krajiški narod je uvek bio budan branilac svoje zemlje od svakog zavojevača i silnika, rukovođen jedino slobodom i pravdom za kojom je vapio sve do oslobođenja 1918. godine. Jovan Cvijić je u svojim studijama karakterologije pojedinih naroda na Balkanu precizno opisao i osobine dinarskih Srba, među koje spadaju i Krajišnici. Između ostalog, otkrio je da „brane pravdu vatreno“, da su „odani precima“, te da su zbog nanete nepravde i uvrede u stanju da se „odluče na krajnje rešenje, bez obzira na interese, na korist, svesni da im je život u opasnosti ili da će im ostati crn i upropašćen. I ceo je narod u stanju da tako radi“1)
1) Stanko Nišić - Hrvatska oluja i srpske seobe