Banjalučka regija
- Detalji
- Datum kreiranja: 09 Februar 2015
Indeks članaka
Bosanska Krajina je oblast koja se prostire od Une na zapadu do Vrbasa na istoku, i od Save na severu do Livanjskog i Duvanjskog polja u Hercegovini na jugu. Danas dve eparhije Srpske pravoslavne crkve pokrivaju ovu teritoriju, a to su Eparhija banjalučka i Eparhija bihaćko-petrovačka.Bosanska Krajina je podijeljena između dva entiteta: Republie Srpske i Federacije Bosne i Hecgovine.
Najveći grad je Banja Luka a ostali gradovi su Bihać, Prijedor, Dubica, Gradiška‚ Novi Grad, Sanski Most, Mrkonjić grad, Petrovac, Drvar, Grahovo, Glamoc, Ključ...
O krajiškim Srbima etnograf i antropogeograf Milan Karanović zapisao je 1934. godine: „Kod njih se ogleda, u najvećoj mjeri razvijeno, duboko i istinsko nacionalno osećanje u harmoniji sa osećanjem socijalne pravde i pravičnosti, čak do tragične mere. Obuzeti su stalnom težnjom u tome na uštrb svojih ličnih interesa i potreba; oni su onaj tip ljudi za koji se rekne da „vazda ispravljaju krivu Drinu“, tj. isteruju vazda ono što se ne dade i ne može da ispravi. Tih osobina ima i kod drugih delova našega naroda, ali su kod bosanskog Krajišnika jače izražene, i kod većeg procenta stanovništva. Oni koji su prošli kroz škole zadržali su onu poznatu patrijarhalnu čestitost, stidljivost i pristojnost društvenu; altruiste su i prožeti shvatanjima i pogledima moderne prosvećene demokratije. Skromni su, gotovo stidljivi i snebivljivi u zauzimanju položaja. Kod njih je u najvećoj mjeri razvijena odvratnost prema korupciji“.
Migracije i porijeklo stanovnistva
Brojna su svjedočanstva o boravku čovjeka u ovim krajevima još od najstarijih vremena.Naselja u pećini Hrustovači kod Vrpolja (Sanski Most) postojalo je u vremenu prelaza na upotrebu metala.
Jedno od većih predistorijskih naselja su sojenice u Donjoj Dolini na bos. obali Save, 13 km niže od Gradiške.
Isto tako u okolini Kozarske Dubice i Laktaša pronađeni su brojni predmeti iz praistorijskog doba,kao gradine (uzvišeni brežuljci pripodno ili vještački urađeni) u okolini Prijedora i u Knešpolju.
U vremenu dolaska Rimljana glavni tipovi naselja na teritoriji BiH bile su gradine i sojenice.
Značajno rimsko naselje otkriveno je u Suvaji,nekih 6 km zapadnije od Koz.Dubice,na obali Une,zatim u Podgradcima,Laktašima,Trnu (sjeveroistočno od B.Luke). Na mjestu današnje B.Luke nalazilo se u rimsko doba znatnije naselje sa logorom (Castra) koji se uzdizao nad lijevom obalom Vrbasa,tačno na onom mjestu gdje je sada stara vojnička tvrđava.
U porečju Sane brojno su zastupljene utvrde kod mjesta gdje su sačuvani tragovi rudnika i topionica.
Porečje Sane i Japre spada u red vrlo bogatih rudarskih rejona.
Slovenska naselja datiraju od VI vijeka. Tipične slovenske nekropole pronađene su u Mahovljanima,Bakincima,Laktašima,Baltinim Barama,Orašju i Vinogradima.
*
Migracione struje srpskog stanovništva kretale su se iz tadašnjeg Starog Vlaha i Raške,Zete i Huma,odnosno stare Srbije,Crne Gore i Hercegovine u sjevernu Dalmaciju,oko Cetine,preko Krke do Zrmanje i naseljavale su Liku.O tim migracionim strujama postoje istorijski podaci. Najstarije poznato nasljavanje iz navedenih centara,pravcem navedene migracione struje pada u vrijeme Cara Dušana (1337 – 1351),koji je neke stanovnike iz tadasnjeg Huma, a današnje Hercegovine,preselio u krajeve oko Klisa i Skradina.
Turci su zauzeli 1522. Knin i Skradin,a 1524.Sinj
Migraciona struja iz sjeverne Dalmaije i Like za sjeverozapadnu Bosnu kretala se pravcem starih rimkih puteva,koji su tad korišćeni,naseljavali su slobodnamjesta i tu ostajali ili postepeno kretali dalje.Jedan riski put bio je od Splita preko Klisa-Livanjskog polja-Glamočkog polja-Ključa.Drugi krak je išao dolinom Sane preko Jajca.Jedan krak bio je dolinom Vrbasa sve do Gradiške i Save.Prije livanjskog polja jedan pravac puta se odvajao preko Duvanjskog polja,Kupreškog polja za Uskoplje i nastavio dolinom Vrbasa.Drugi pravac nekadašnjeg rimskogputa vodio je iz sjeverne Dalmacije i Like preko Knina-Strmice –Grahova na Unačko Vrtoče za Petrovac.
Odmah kako su Turci zauzeli Bosnu 1463. Naseljavali su pravoslavno stanovništvo blizu granice.
Naseljavanje sjeveroistocne Bosne moglo je početi odmah poslije 1512.krajeva oko srednjeg i donjeg toka Vrbasa poslije 1528.
Turci su ovo naseljavanjepravoslavnim stanovništvom vršili iz ekonomskih i odbrambenih razloga,s obzirom da su ovi gorštaci-stočari bili i dobri ratnici,pa su ispočetka imali i privilegije.Poslije izvjesnog vremena dolazi do ukidanja privilegija ovim doseljenicima pa su uslijedila sve češća bježanja u Austriju.
Savremenik Benedikt Kuprešić,koji je 1530.prošao Bosnom skroz od Kladuše preko Ključa i Sarajeva, veli da su Turci doveli Srbe iz smederevskog sandžaka i naselili ih po Bosni.
U daljem osvajanju prema sjeverozapadu i zapadu Turci naseljavaju osvojenu teritoriju srpskim življem iz Hercegovine i crnogorskih brda.Na taj način sliv rijeke Vrbasa,Sane,Une sa Uncem postaju krajevi naseljeni srpskim stanovništvom.Tursko područje zapadno od rijeke Bosne oko sredine XVI vijeka predstavlja teritoriju sa pretežno srpskim stanovništvom.
Vjerovatno je da je pred kraj XVI stoljeća Hasan-paša Predojević doveo iz Hercegovine od Bileća, svoje sunarodnike i nastanio ih u krajevima oko rijeke Une.Bez sumnje je velika seoba pred kraj XVII vijeka donijela doseljenike i ovome kraju.U narodu sjeverozapadne Bosne sačuvao se spomen na porijeklo iz Hercegovine i stare Srbije.
Ovo često pomijeranje stanovništa u ovom graničnom pojasu,koji se često nazivao ničija zemlja,zemlja između dvije vojske na granici,između dvije carevine,a ponekad i između tri carevine – otud ima i naziv Krajina.
Porijeklo naroda Krajine izučavali su Skarić,Milan Karanović,B.Milojević,Petar Rađenović,G.R.Grujić.Mitropolit Savo Kosanović skupio je podatke za Mitropoliju Dabro-bosansku o porodicama i slavama i to štampao 1883.
Iz Knjige "Kozara,priroda,covjek,istorija" - Dr.Ljubo Mihić
Vladislav Skarić - Porijeklo pravoslavnog naroda u sjevero-zapadnoj Bosni
Dr Milan Vasić – Etnička kretanja u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku
Šta je Vrbaska banovina?
"Nekadanji Donji kraji i Jajačka banovina činili su već u srednjem veku jedno zasebno područje koje je istorijska osnova današnje Vrbaske banovine. Već u 16. veku naziva se to područje Bosanska Krajina, samo granica tad seže na severu do Kupe i Siska. Pod Bosansku Krajinu je tada spadao i jedan deo Slavonije (Cernik).
Ona je deo Bosanskog pašaluka, kojem je sedište od 1580. do 1639. Banjaluka, a granice od Dunava do Klisa i Splita i od Otočca do Kosovske Mitrovice i Udbine. Te su se granice pomerale i sužavale prema tome kako je moć Otomanskog carstva opadala, da se najposle svedu na one koje su zatekli i povukli Berlinski kongres i austrougarska okupacija.
Budući da su Turska i Austrija bili osvajači, mi bismo danas u svojoj slobodnoj otadžbini trebalo da o tim granicama govorimo samo kao o nekadašnjim veštačkim pregradama koje su udarili ti osvajači da nas što bolje, sigurnije i veštije razdvoje.
Ja bih za Krajinu i Vrbasku banovinu rekao: To je područje na kojem je u istočnom delu, pre sto godina, buknula Pop Jovičina buna, a u ostalim delovima 1875, 1876 i 1877. i Krajiški ustanak. I dok je srednja Bosna spavala mrtvim snom, a Hrvatska raspravljala svoju nagodbu i svoj državno-pravni položaj prema Mađarskoj, dotle je Krajina prolivala krv za svoju slobodu i svoje sjedinjenje sa Srbijom, isto kao što je na drugoj strani činila Hercegovina.
To je područje sa kojeg je 20. avgusta 1873. sedamdeset i sedam vojvoda i poglavara narodnih, još za žive carevine Turske, proglasilo prisjedinjenje sa kneževinom Srbijom. To je područje na kojem su delovali vojvoda Petar Mrkonjić, Vaso Pelagić i Petar Kočić, svi gledajući u Srbiju, a sa kojeg je nikao i Gavrilo Princip.
To je područje koje je dalo tolike političke procese pred Austrijom: prijedorski proces, proces otadžbine Petra Kočića i Vase Kondića, proces "Barut miriše", špijunski proces Dragoljuba Kesića i Tode Popovića, đački proces "Jugoslavija" i najposle Banjalučki veleizdajnički proces, a svi su ti procesi pokretani radi veza sa Srbijom.
To je područje koje je Srbiji dalo 8.000 dobrovoljaca u svetskom ratu. To je područje sa kojeg je 27. novembra 1918. godine proglašeno bezuslovno i definitivno sjedinjenje sa Kraljevinom Srbijom.
To je područje na kojem danas živi 700.000 Srba pravoslavnih i čine okruglo 60 odsto stanovništva, koje i danas gleda na Beograd i očekuje od njega rešenje svog pitanja i položaja. Meni ovi momenti izgledaju mnogo odlučniji za utvrđivanje područja i pripadnosti Vrbaske banovine, nego one neodređene "istorijske granice", poznate po titulama nekadašnje vlastele, koja je po tadašnjoj modi nastojala da u te titule stavlja i zemlje u koje nosioci tih velikih i dugačkih titula jedva da su kad i provirili.
Meni ovi momenti, koji pokazuju veliku otpornu snagu, zdrav nacionalni život i neodoljivu težnju za slobodom, izgledaju daleko odlučniji i pretežniji nego one "istorijske granice koje su postavljali tuđinci - osvajači, Turci i Austrijanci, prema svojim političkim računima i kombinacijama."
Koncepcije za "rešenje" problema sa Srbima
"Danas je tendencija autonomije Bosne da opet uspostavi granicu na Drini i da nas odeli od Srbije. A Srbija je ušla u rat da tu granicu briše, da nas oslobodi i ujedini. Razumljivo je zato i što je takva tendencija u misli velike Hrvatske našla svog prirodnog saveznika.
I jedna i druga koncepcija predviđa ukidanje Vrbaske banovine. Hrvatsko pitanje, ako se uzme u širem obimu, sukobljava se sa tim neumitnim faktorom - 1.200.000 Srba u Vrbaskoj banovini i oko nje, kao živim zidom, koji se ne može otkloniti ni probiti prirodnim putem. U tom pogledu imaju danas dve koncepcije. Prva je da se Vrbaska banovina podeli i da se deo do Vrbasa pripoji Hrvatskoj, a druga "vraćanje u istorijske granice" u smislu autonomije Bosne, u kojoj, po rečima gospode iz redakcije lista "Obzor", Hrvati katolici i Hrvati muslimani imaju većinu nad Srbima."
(Uloga i značaj Vrbaske banovine, dr Stevan Moljević, predavanje održano 30. januara 1939. godine, štampa: Braća Jakšići, Banjaluka)
Priredio: Nenad Despot
Robijao u zatvoru Austrougara i komunista
Moljević je bio doktor pravnih nauka i jedan od političkih prvaka đenerala Dragoljuba Draže Mihailovića. Bio je pripadnik "Mlade Bosne", hapšen posle atentata Bogdana Žerajića na Marijana Varešanina, guvernera Bosne i Hercegovine. Godine 1915. na veleizdajničkom procesu protiv 156 optuženih od austrugarske vlasti osuđen je na 10 godina robije.
Nosilac je velikog broja odlikovanja, od kojih i francuske "Legije časti", Ordena Svetog Save i Kraljevske spomenice. U Banjaluci je osnovao nacionalna društva "Soko" i "Zmijanje", te klub trezvenjaka "Pobratimstvo". Osuđen je posle Drugog svetskog rata, kao predsednik Centralnog nacionalnog komiteta Ravnogorskog pokreta, na 20 godina robije. Umro je u kaznionici u Sremskoj Mitrovici 1959. godine i sahranjen na Novom groblju u Beogradu.
Gradovi:
Banja Luka, Prijedor, Novi Grad, Kostajnica, Kozarska Dubica, Kneževo, Kotor Varoš, Laktaši, Prnjavor, Čelinac, Gradiška, Srbac, Mrkonjić Grad, Petrovac, Ribnik, Istočni Drvar, Kupres
Opšti podaci
U političko-teritorijalnoj organizaciji prostora Republike Srpske, koja se sastoji od opština i gradova, grad Banja Luka (ranije opština) je najveća političko-teritorijalna jedinica sa površinom od 1.239 kvadratnih kilometara.Univerzitetski, privredni, finansijski, politički i administrativni je centar Republike Srpske (jednog od dva entiteta u Bosni i Hercegovini) i sa oko 250.000 stanovnika, drugi po veličini grad u BiH.Banja Luka je smještena u kotlini, na nadmorskoj visini od 164 metra i na prelazu između Dinarskih planina na jugu i Panonskog bazena na sjeveru. Grad pripada srednjoevropskoj vremenskoj zoni (GMT+1) i ima umjereno-kontinentalnu klimu, sa preovladavajućim uticajima panonskog prostora. Srednja godišnja temperatura je 10,7 stepeni Celzijusa, srednja januarska 0,8, dok je srednja julska temperatura 21,3 stepena Celzijusa.Zbog velikog broja zelenih površina (parkova i aleja), Banja Luka nosi epitet „grad zelenila“. Nazivaju je i „gradom mladih, sporta i kulture“. Banja Luka je nekada bila snažan privredni centar sa razvijenom industrijskom strukturom, a posebno mašinskom, elektro, tekstilnom, prehrambenom i celuloznom. Protekla ratna zbivanja (1992.-1995. g.) i poslijeratna društvena tranzicija uslovili su propadanje većine industrijskih kapaciteta i tržišta.U poslijeratnom periodu Banja Luka se sve više otvara prema zemljama tržišne ekonomije, a svoju šansu vidi u razvoju trgovine, turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.Dan grada obilježava se 22. aprila, kada je Banja Luka u Drugom svjetskom ratu oslobođena od fašizma. Slava grada je Spasovdan.
Istorija
Pod nazivom Banja Luka grad se prvi put spominje u Povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, 06. februara 1494. godine.Poslije rasprava koje su vodili filolozi i istoričari, utvrđeno je da ime grada potiče od starog priđeva "banj" – banov, koji je davno iščezao iz našeg jezika, a zadržao se samo u nazivu grada, pa je tom priđevu dodata imenica "luka", što znači ravnica, odnosno cijeli naziv grada potiče od složenice "Banova ravnica".STARI VIJEK - Oduvijek uz Vrbas, na obje njegove strane razvijale su se još od paleolitskog perioda naselja različitih plemena, koja su se u ovoj blagonaklonoj dolini zadržavala, živjela i razvijala. Pouzdano se zna da je u predrimskom i rimskom periodu ovo područje naseljavalo ilirsko pleme Mezeja, koji su zajedno sa ovim prostorima uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik. više...Poslije propasti Rimskog carstva slovenska plemena naseljavaju ovo područje tokom VI i VII vijeka nove ere. U srednjovjekovnom periodu duž obale Vrbasa niče veći broj utvrđenja. Pouzdani podaci o tadašnjoj naseobini i životu stanovnika unutar i izvan zidina su, nažalost, još uvijek sakriveni po hodnicima istorije, pozivajući etnografe i istoričare da ih otkriju.SREDNjI VIJEK - Prvo naselje orijentalnog tipa, poslije dolaska Osmanlija 1582. godine, razvija se oko Careve mahale u Gornjem Šeheru. Banja Luka postaje sjedište prostranog Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvoja grada. Ferhad-paša gradi mlinove i mostove preko Vrbasa. više...U Banjoj Luci su krajem XIX vijeka osnovane prve srpske škole, prvi telegraf je dobila 1866. godine, a pruga Banja Luka–Dobrljin je svečano puštena u saobraćaj 1873, dvije godine pred bosanskohercegovački ustanak, zbog kojeg je morala da bude zatvorena.
MODERNO DOBA
- Odlukom Berlinskog kongresa, u Banju Luku 1878. godine ulaze austrougarske trupe, koje je lokalno stanovništvo dočekalo mirno i bez otpora. Pod protektoratom Austrougarske, Banja Luka postaje zanatski i industrijski centar. više...Iako je austrougarska vlast bila manje despotska od osmanlijske i "proklamovala" načela slobode i jednakosti, u narodu su se tokom godina razvijali otpor prema tuđinu i radnička svijest. Počeli su štrajkovi, sve glasnije pobune i pozivi na oslobođenje od okupatora.XX VIJEK - Prvi svjetski rat donosi ovim krajevima dah slobode, nakon nekoliko vijekova tuđinske tiranije. više...Banja Luka u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca doživljava svoj pravi procvat. Postaje sjedište Vrbaskog okruga (Vrbaske banovine), a u novoformiranoj državi pripada joj značajan geostrateški položaj.Nagli napredak duguje svom prvom banu, energičnom vizionaru Svetislavu Milosavljeviću...Najteži udarac u poslijeratnom periodu Banjoj Luci zadaje katastrofalan zemljotres u oktobru 1969. godine, nakon kojeg grad dobija današnji izgled.Pred raspad bivše Jugoslavije, Banja Luka je bila drugi po veličini grad u SR Bosni i Hercegovini, a deseti u Jugoslaviji. Prema popisu iz 1991. godine, imala je 150.000 stanovnika.Tokom građanskog rata, koji je četiri i po godine buktio na području bivše Jugoslavije, Banja Luka nije bila pod udarom direktnih ratnih dejstava, ali je u ratu znatno izmijenjena njena demografska struktura.
Banja Luka prije 2. sv.rata
|
|
 |
 |
Banja Luka nekad
 |
 |
Banja Luka danas
Desanka Ludvig - Banja Luka 1954./55.
Kulturni i društveni život stare Banja Luke
nastavak
nastavak
"Bosanska vila" 1890.god.
nastavak
nastavak
nastavak
Bosanska vila, 1901.god.
"Razvitak" 1935.
Iskra 1899.
Glasnik Zemaljskog muzeja, 1890.
Prijedor je sa svojim selima, zbog svog strateškog položaja i blizini državne granice bio često područje buna, ustanaka i odbrane o čemu svjedoče dešavanja uprvom i drugom svjetskom ratu, te zadnja ratna dešavanja na području bivše Jugoslavije.
Prvi put u istorijskim dokumentima Prijedor se pominje kao zemljana utvrda u ratnim izvještajima grofa Adama Bacanija za vrijeme Bečkog rata od 1683. do 1699 godine. Međutim, arheološka građa ukazuje da postojanje naselja datira još iz vremena praistorije i dolaska Rimljana u ove krajeve prvenstveno zbog novih osvajačkih poduhvata. Ali, i zbog ekspolatacije gvozdene rude koja je, pretapana u velikim topionicama Salone, Siscije i Sirmijuma. Veoma brzo Prijedor postaje značajan - trgovačko zanatski centar zahvaljujući rimskim putevima i plovnosti rijeke Sane, ali ponajviše prvoj željezničkoj pruzi u bivšoj BiH izgrađenoj 1873. godine u vrijeme barona Hirsa. Jedan vijek poslije, tačnije 1882, gotovo cijeli grad izgorio je u velikom požaru pa su austrougarske vlasti 1901. godine donijele prvi urbanistički plan po kome je Prijedor izgrađen kao savremeno naselje bez mahala i uskih sokaka.
Kao prvi veći industrijski kapacitet pominje se pilana izgrađena 1883. godine iznad Kozarca, a već 1891. godine osnovano je prvo poljoprivredno društvo i peradarska farma, jedini u to vrijeme u austro-ugarskoj Bosni i Hercegovini. Početak XX vijeka donio je nove industrijske objekte i preduzeća kao što su "Prva krajiška tvornica cigle i crijepa" koju je 1926. godine osnovalo jedno srpsko akcionarsko društvo. U isto vrijeme jedan srpski trgovac osniva i prvo izvozno preduzeće. Riječ je o izvozu živežnih namirnica i živine u Evropu. Vrijedno je pomenuti da je u tom vremenu osnovana i čuvena stolarska radionica "Antonijević", kao i prvo konditorsko preduzeće koje je poslije II svjetskog rata preraslo u Fabriku keksa i vafla "Mira". Na početku XX vijeka Prijedor ima sva obilježja urbane gradske sredine. Prijedorski Srbi još više razvijaju trgovinu i bankarstvo, a da bi sačuvali svoj nacionalni identitet i tradiciju, imućne gazde i trgovci ulažu svoj kapital i ime u kulturni i nacionalni preporod i podižu kulturne ustanove i institucije. Još 1834. godine Prijedor je imao srpsku osnovnu školu koja je zajedno s tzv. komunalnom (osnovanom 1891. godine) prerasla u državnu školu 1919. godine. Pododbor "Prosvete" osnovan je 1902. godine, a negdje u isto vrijeme osnovana je prva štamparija i "Prva srpska štedionica d. d.", pa zatim još tri osnovne škole i zabavište, odnosno ženska zanatska škola, dok je Gimnazija osnovana 1924. godine. Samo pet godina kasnije, 1907. godine osnovano je društvo za tjelesno vaspitanje koje je naredne, 1908. godine, dobilo ime "Srpski Soko". Godine 1885. osnovano je i pjevačko društvo "Vila" za koje je himnu napisao Aleksa Šantić, a muziku je komponovao tada najpoznatiji živi srpski kompozitor Josif Marinković. Prilikom prenosa kostiju Stevana Mokranjca 1923. godine "Vila" je na takmičenju jugoslovenskih horova u Beogradu osvojilo drugu nagradu. U toku II svjetskog rata prijedorski kraj je pretrpio ogromna razaranja. Pred ofanzivama hrvatskih i muslimanskih snaga ustaša kao i Nemaca, goloruki srpski narod je bježao u zbjegove na planinu Kozaru. Ratna fotografija Žorža Skirigina Majka sa Kozare ostala je potresno svjedočanstvo na stradanje srpskog naroda Potkozarja. Ustaše su sa Kozare odvele u smrt oko 60.000 nevinih srpskih civila. Među njima je bilo oko 11.900 djece od kojih su mnoga odvedena u logore za djecu(do tada istorija nije zabilježila logore tog tipa). Nakon rata na platou Mrakovica podignut je veličanstven spomenik žrtvama fašističkog terora. Dio planine Kozare proglašen je za nacionalni park.
Nacionalni park Kozara, rijeka Sana i prekrasni krajolici turistički su aduti prijedorskog kraja i cijelog Potkozarja.
Dakle, bez obzira na arheološke iskopine iz rimskih i predrimskih vremena i vremena Mezeja, bez obzira na nekropole iz mlađeg i starijeg bronzanog doba, antičke i poznoantičke nekropole, kao i neke tragove srednjovjekovnih građevina Prijedor je varošica iz novijeg doba, zapravo grad XIX i XX vijeka.
|
|
 |
 |
 |
| nekad | sad |
Milica Stojanović - Glasnik Srpskog geografskog drustva 1926.
Bosanska vila 1891.god
Bosanska vila 1889.god.
"Politika" 1937.
Brezičani kod Prijedora
Opis sela Blatna
nastavak
Bosansko-hercegovački istočnik, 1895.
Danjašnji grad Kozarska Dubica nalazi se među lokalitetima na kojima je ranije bivao kroz istoriju. Dubica se ugnijezdila na desnoj obali rijeke Une, na 105 metara nadmorske visine, 14 kilometara od ušća Une u Savu.
U polukružju su rasuti grozdovi njenih 61 sela. Oni zajedno čine pejzažnu i administrativnu cjelinu - opštinu Kozarska Dubica, smještenu na sjeverozapadnim padinama Prosare i Kozare, na površini od 499 m2.
Ravničarsko zemljište zauzima 60% ukupne površine, dok je ostali dio brežuljkast sa blagim padinama. U suštini ovaj kraj se nalazi u donjem toku rijeke Une i srednjem toku rijeke Save. Istorija je kroz ove pređele tutnjala
ratovima, civilizacije poništavale jedna drugu, pa je ostalo malo tragova od prošlosti ovog kraja.
Lokaliteti i nešto podataka govore da je ovaj prostor od pamtivjeka bio naseljen. Godine 1975. otkriveno je u Čitluku praistorijsko naselje starijeg perioda željeznog doba. Iskopavanjem su pronađene nastambe s kalotastom peći i otvorenim ognjištem, keramika, predmeti od bronze, češljevi od kostiju i noževi. Zaštitni bedem pod zemljom okružuje cijeli plato Gradine. Kod Gradine na Grobljicu pronađena je i praistorijska metropola.
Šest kilometara uzvodno od Kozarske Dubice, na obali rijeke Une, otkriveno je prostrano naselje iz rimskog doba na površini 5 hektara. Istraživanja su vršena 1973. godine. Otkopani su temelji građevina veličine 45/30 m. Starija faza gradnje je iz drugog vijeka, a mlađa iz III ili IV vijeka nove ere.
Poslije propasti Rimskog carstva, prostor između rijeke Une i Vrbasa naseljavaju slovenska plemena. Od 930.godine ovo područje doživljava veliki uspon. Tada je i nastao veliki grad Dubica koji je zauzimao područje sela Draksenić, Međeđa, Demirovac, sa centrom u današnjem selu Donja Gradina. Ovaj grad je cvjetao sve do 1242. godine, kada su ga razorili Mongoli pod vođstvom Batu-kana.
Građevina nad građevinom, svjetlost nad svjetlšću je manastir Moštanica koji je nadživio sav istorijski tutanj. On zauzima posebno mjesto među manastirima Srpske pravoslavne crkve.
Manastir se nalazi na 202 m nadmorske visine, u dolini rijeke Moštanice, u padini Male Gradine, pod Kozarom. Udaljen je 12 km od Kozarske Dubice, čuvan svjetlošću i mirisom stoljetnih lipa , moštima, monasima i likom velikomučenika i sveca đakona Avakuma koji se zamonašio u ovom manastiru.
Po nekim izvorima i polabskoj teoriji o porijeklu Srba, ovaj manastir je mogao nastati u VIII vijeku, kada i manastir SV. Đorđa u Marinima (tromeđa opština Prijedor , Novi Grad , Kozarska Dubica) i manastir u Strigovi. Legenda kaže da je manastir Moštanica nastao u XI vijeku.
U manastiru Moštanica se i danas čuva kopija ključa manastirskih dveri s brojem 1111. U njemu su se učila pismena, prepisivala jevanđelja i drugo. Dugo vremena pri njemu je radila manatirska škola. Manastir je i danas duhovno središte cijelog Potkozarja. Pored manastira Moštanica sahranjen je Petar Popović Pecija, vođa srpskog ustanka na području Knešpolja. U ranom srednjem vijeku ovđe se rasprostirala dubička županija. Ovo područje pada pod tursku vlast 1538.godine. Od tog perioda pa do okupacije BiH od strane Austro-Ugarske, 1878.godine ovo područje sa kraćim periodima bilo je pod turskom vlašću.
Godine 1878. ono pada pod austro-ugarsku vlast i ostaje u njemon sastavu sve do završetka Prvog svjetskog rata , kada je stvorena prva zajednička
država jugoslovenskih naroda - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Grad Dubica je dobio ime od pravoslavne riječi dub (hrast) i riječi dubnica (čamac iskopan u hrastovom deblu). Dub-Dubnica-Dubica
Današnji grad Kozarska Dubica, a naročito njegov centar su izgradili Srbi , trgovci i zanatlije.
Njegovo formiranje je počelo 1852.godine. Prve srpske kuće su izgrađene u Ježevici.
Od 1901.godine, kada je instalirana pilana "Una", srpska varoš se naglo počela razvijati i za 40 godina Srbi su izgradili poslovni centar grada, glavnu ulicu (Kralja Aleksandra , danas Svetosavska) i najljepšu zgradu u njoj. Ova ulica je u suštini i danas sačuvana u svojoj autentičnosti. PECIJA Kada bi smo stvari slagali odnosom veličine, moglo bi se reći da se Kozarska Dubica nalazi kod Donje Gradine, ne samo zato što je tu bio veliki grad Dubica već zbog činjenica i događaja iz Drugog svjetskog rata.
U vrijeme NDH (1941-1945) i ustaškog koncentracionog logora Jasenovac, Donja Gradina je bila njegov sastavni dio. U ovom logoru hrvatski nacisti-ustaše su na stravičnim mukama likvidirali 700 000 nevinih ljudi, žena i đece, glavnom Srba, te veliki broj Roma, Jevreja i drugih nacionalnosti - antifašista.
Od ovog broja u Donjoj Gradini ustaše su likvidirale 360.000 ljudi. Donja Gradina je megalopolis mrtvih , površine 116 hektara. U Gradini je do sada otkriveno 105 masovnih grobnica velikih razmjera.
I sama Dubica je u Drugom svjetskom ratu bila u bukvalnom smislu izložena ustaškom zločinu genocida. Pred Drugi svjetski rat opština Dubica imala je 33.129 stanovnika, a većinu stanovništva su činili Srbi. U tom ratu Dubica je izgubila 18495 stanovnika i ugašeno je 513 domaćinstava. Od tog broja 17 691 lice izgubilo je život kao žrtva ustaškog zločina genocida .
Broj stanovnika koji je Dubica imala pred Drugi svjetski rat nije dostigla do današnjeg dana...
U ratu 1991-1995. godine područje opštine Kozarska Dubica bilo je nekoliko puta meta napada regularnih snaga vojske Republike Hrvatske. Najžešći napad bio je 18.i 19. septembra 1995. godine.
U operaciji "Drina" hrvatska vojska je krenula u osvajanje Kozarske Dubice žestoko granatirajući, razarajući i ubijajući stanovništvo. Dio hrvatske formacije bio je prebačen u sam grad. Vojska Republike Srpske (11. dubička bigada) i narod naše opštine je odbranio Kozarsku Dubicu, našu opštinu, a samim tim dao ogroman doprinos u odbrani i stvaranju Republike Srpske.
Na površini gustih slojeva istorije ovog kraja stoje 18. i 19. septembar 1995.godine, a Dubica na svom mjestu u Republici Srpskoj.
Zvanična prezentacija opštine Kozarska Dubica
Bosanska vila, 1914.
Dabro-Bosanski Istočnik, 1888.
 Dubica 1789. |
|
|
 |
 |
| nekad | sad |
Novi Grad je bio najveća raskrsnica drumskog i željezničkog saobraćaja u Pounju i u Bivšoj Jugoslaviji, koji je svoj čvorišni značaj zadržao i do danas kada predstvalja najveću raskrsnicu između Republike Srpske, Republike Hrvatske i Federacje BiH. Ovđe su se stalno ukrštali i ukrštaju se interesi velikih sila, pa je grad bio uvijek u graničnom prostoru, od nastanka 1280. godine do danas. Prvo je bio na granici srednjovjekovne Bosne i Ugarske, kasnije turskog i austrougarskog carstva, do današnjih granica poslije cijepanja druge Jugoslavije.tvrđava Površina urbanog područja grada iznosi 26, 5 km, a ukupna površina katastarske opštine 469,4 km. Na sjeverozapadu graniči tokom rijeke Une sa Republikom Hrvatskom, a na jugu i jugozapadu sa seoskim naseljima Rudice, Čađavica i Crna Rijeka. Na istočnoj strani sa selima Maslovare i Blagaj, Japra i Blagaj Rijeka, a sa sjevera sa selima Poljavnice i Mazić.Novi Grad je samo po imenu novo naselje, jer se u sačuvanim i proučenim dokumentima spominje prvi put 1217. godine, mada se istoričati više slažu u mišljenju da je grad osnovan 1280. godine. TvrdjavaNaKuliŠire područje grada bilo je naseljeno još u antičko doba o čemu svjedoče arheološka nalazišta u selu Donji Rakani i u dolini rječice Japre. Prvo naselje nije moglo nastati na današnjem gradskom području jer je bilo izloženo plavljenju rijeka Une i Sane.Grad je najprije nastao iz dva podgrada /suburbija/ - Podnovi i Ustisana, pod Kulinskim brdom na kojem je stajao tvrdi kaštel akropolskog tipa knezova Babonjića za nadžor riječnog i cestovnog saobraćaja dolinama Une i Sane koje se upravo sastaju ispod Kulinskog brda, gđe su prvi začeci Novog Grada.Srednjovjekovne geografske mape i stari dokumenti vrlo često spominju ovu utvrdu u raznim varijantama njegovog imena kao Novi Grad, Novo Kastro, Novigradec, Kastrum, Ujvar itd. Bio je to nevelik, ali u to doba hladnog oružja teško pristupačan grad, s jednom donžon - kulom sa četiri sprata, oborom, kapikulama i dva kamena zidana objekta za smještaj posade. Njegovo podgrade Podnovi bilo je smješteno na sjevernim padinama Kulskog brda (danas Tunjica i Londža), a podgrade Ustisana na danjašnoj lokaciji željezničke stanice Novi Grad. To je danas gradska četvrt Prekosanje gđe je vjerovatno bilo riječno pristanište za unsko - sanske lađare.Pad srednjovjekovne Bosne pod tursku vlast primoralo je knezove Babonjiće, koji su se zbog utvrđenja Blagaj Grada prozivali blagajski, da stvore savez sa knezovima Zrinskim kako bi se ujedinili i suzbili tursku invaziju. Zahvaljujući toj privremenoj slozi, ovi velikaši uspjeli su 1483. godine nanijeti težak poraz turskoj provalnoj vojsci. Međutim, sloga domaćih feudalaca bila je kratkog vijeka i samo je privremeno odgađala pad Novog Grada pod tursku vlast. Godine 1519. posljednji put na Kulskom brdu se spominje podgrade Ustisana. Još ranije je bio ugrožen Blagaj Grad smješten u dolini Sane, istočno od Novog Grada na udaljenosti od 7 km. Turci su 1537. godine definitivno zauzeli Blagaj Grad, iz njega protjerali posadu i postavili svoje mustafhize. Negđe u to vrijeme pao je i Novi na Kulskom brdu, ali su Zrinski još krajem petnaestog vijeka izgradili Novi Novi na lijevoj obali Une da bi se dalje štitili od turskih prodora. To je usporilo tursko nadiranje na zapad, ali nije spriječilo strahovita pustošenja njihovih provalničkih vojski, koje su ekonomski upropastile čitavu oblast. Austrijske posade su odoljevale napadima sve do 1556. godine, kada je poslije pada tvrđave Kostajnica turski vojvoda Malkoč - beg osvojio grad Novi Novi 1557. godine.Osvajanjem Novog Grada Turci su ovo utvrđenje pretvorili u važnu vojnu bazu za dalji prodor ka Beču. Izgrađen je most preko rijeke Une, a grad je vrlo brzo naseljen muslimanskim stanovništvom. Ovaj Novi Grad je ostao pod turskom vlašću sve do 1687. godine, kada ga je oslobodila banska vojska Petra Erdedija. Muslimansko stanovništvo prebjeglo je preko Une u Bosnu i na prostoru ade Jelenice, danas gradski kvart Stari Grad, izgradilo tvrđavu od balvana i nasipa na prostoru od hotela "Una" do gradskog muzeja. Godine 1726. počelo je zidanje novog utvrđenja od tesanog, kvalitetnog kamena tako da je po njegovom završetku bio gotovo neosvojiv za ondašnja napadna dejstva i oružja . Prema postojećim skicama turska tvrđava Turski Novi imala je zidove visoke 7 m, jarak širok 6 m, a dubok 3 m, bila je dugačka 200 m, široka 150 m, te imala 5 bastiona /tabija/ i dvije kapikule /ulazne kule/.U Tvrđavu se ulazilo preko dva mosta - lančanika, a jarkom oko tvrđave tekla je voda iz Une. Osvojena je samo jedanput 1788. godine, poslije mnogih juriša i duge opsade dvadesetostruko jače vojske austrijskog feldmaršala Ernesta Gideona Laudona, zahvaljujući velikoj premoći u ljudstvu i artiljerijskim oruđima. Poslije toga granica se ipak stabilizovala na Uni tako da su Turci ostali u Novom Gradu sve do 1878. godine.Godine 1878. po odluci Berlinskog kongresa Austrougarska je okupirala Bosnu i Hercegovinu i tako zauzela, bez otpora, Novi Grad. Okupacione vlasti su 1894. godine do temelja porušile impozantnu novsku tvrđavu, a njen materijal ugrađen je u razne javne i privatne objekte. Slijedeće godine, iz političkih razloga, administrativno mu je promjenjeno ime u Bosanski Novi, koje je nosio sve do 1992. godine kada je odlukom Skupštine opštine dobio svoje pravo ime Novi Grad."
Zvanična prezentacija opštine Novi Grad
nastavak
Dabro-bosanski istočnik, 1889.Svodna
U Svodni, sve u svoje vreme
Tragove su ovde ostavili Rimljani, Iliri i Huni i knezovi Babonjići, tu su se odmarale i Napoleonove glasonoše i umorne za odmorne konje menjali za vreme njegovog pohoda na Rusiju
Svodna – Kažu da je u Svodni postojao veliki jendek u koga su se svodile rečice i potoci. Po jendeku, a zatim svodištu, Svodna i dobi svoje današnje ime. A stanovništvo? Ono je područje današnje Svodne počelo naseljavati polovinom devetnaestog veka kada su se u ovom kraju, uz obale Sane, počeli polagati prvi metri železničke pruge.
Novu saobraćajnicu koja je prošla kroz selo 1868. godine gradili su neimari, Srbi iz Dalmacije i Like. Mnogi od njih zavoleli su pitominu ovog dela Potkozarja i tu večno ostali.
Svodnom su hodili i Rimljani, a pre njih Iliri i Huni. Tragove su u ovom kraju ostavili i knezovi Babonjići koji su došli od Zagreba. U Svodni su ostali sve do 1512. godine, kada su ovi krajevi potpali pod Turke.
– Priča se da su se u Svodni, za vreme Napoleonovog pohoda na Rusiju, odmarale njegove poštonoše, glasonoše. U Svodni su, zabeležili su hroničari onog vremena, menjali umorne za odmorne konje kako bi sa njima nastavljali svoje, stotine kilometara dugo, putovanje – pripoveda meštanin Drago Lajšić.
Pričaju u Svodni i o više od sto godina staroj osnovnoj školi koja je, odmah po otvaranju, nosila ime Stepe Stepanovića... O Ljubanu Cvijetiću prvom Srbinu, pilotu „MIG-a” koji je poginuo osamdeset i prve na nebu ponad Pule... O Nabilu Rihaniju, koji je došao iz Sirije u Svodno...
– Ima ti u Svodni i toponima poput Aginog polja, Hodžinog brda, Šabanovog bunara, Hadžijinog mlina... A sve je to u selima i zaseocima u kojima žive isključivo Srbi... Govori to o vremenu u kome su ovim krajevima hodili i vladali Turci. Oni su otišli, ali su imena ostala – priča meštanin Branislav Trbojević.
U Svodni je danas i puno neobičnosti. U ovom mestu, dva brata imaju različita prezimena. Poput Trive Janjetovića čiji je rođeni brat Drago Ješić.
– I to se eto dešavalo, samo zato što su matičari bili polupismeni. Otud i dva rođena brata sa dva različita prezimena. Kasnije se to nije moglo ispravljati pošto je zahtevalo daleko komplikovaniju proceduru. U Svodni ti imaš i ista prezimena koja slave dve različite slave. Jedni Jovanjdan, a drugi Nikoljdan. Sve je to zbog migracija i bežanija kojih je ovim krajevima bilo otkako postoje – smeje se Lajšić.
U trošnoj kući u kojoj je starina rođen bilo je trideset i troje čeljadi. Samo deda i, kasnije otac Drage Lajšića, imali su po dvanaestoro dece.
– Nikada i niko u toj zajednici nije nešto ružno rekao. Ni povisio ton. Valjda nas je muka terala da se zbijemo jedno uz drugo. Danas se čudim kako se u takvim uslovima moglo, uopšte, i opstati, a kamoli doživeti duboku starost poput bake nam Jele koja je umrla sa sto deset godina na leđima – naglašava Lajšić.
Meštani su, ne tako davno, Svodnu zvali „sedmom republikom”. Ponekad je Svodna bila i Sent Luis! Ali Svodna je i naseobina u koju su stigle porodice, čija su se prezimena završavala na „ić” , poput Adamavića, Žujića, Janjetovića, ... iz Južne Srbije sa Kosmeta. Oni druge sa „a” na kraju, kao Garača, Beronja, Desnica... došli su iz Dalmacije, Banije i Like.
– I te porodice su na Baniju, Liku i Dalmaciju izbegle iz Južne Srbije i sa Kosmeta, ali su dolaskom u nove sredine promenile prezimena... Zbog tih migracija u Svodni, mestu sa oko tri hiljade duša, danas je čak sto dvadeset različitih prezimena – opet će Lajšić.
U Svodni je prva crkva sagrađena još u vreme Turaka. Dve su podignute nešto kasnije. Sve tri bile su brvnare. Turci su zahtevali da se podižu tamo gde ih niko neće videti te da u njihovoj gradnji ne bude upotrebljen nijedan ekser. Bez obzira što su svi uslovi bili ispunjeni, Osmanlijama su te bogomolje smetale i odmah su ih zapalile.
– Na zgarištima su podignute nove crkve prekrivene raženom slamom. Kada su ih Turci pitali zbog čega slamom prekrivaju crkvu, odgovorili su da to rade kako bi šteta bila manja kada ih zapale. A oni su to zaista uradili odmah po njenoj obnovi – na kraju će starina Drago Lajšić.
Na seoskom groblju u Svodni, pod srpskom trobojkom na jarbolu, dve granitne ploče i pet humki. Uz majku Kristinu i oca Radomira u miru božijem počivaju i njihovi sinovi Dušan, Boro i Drago, srpski borci, herojski poginuli u otadžbinskom ratu.
– Na nadgrobnim pločama petokraka ponad imena oca i majke, a krst iznad imena njihovih sinova. Sve u svoje vrijeme – kaže Branislav Trbojević.
 |
 |
 |
| nekad | sad |
Srpska Kostajnica
U Kostajnici su pronađeni tragovi rimskog vodovoda i nekih stambenih i drugih objekata. Na području grada i danas se nailazi na tragove troske i ugljena, što nesumnjivo dokazuje da su se u tim vremenima tu nalazili rudnici i topionica željeza. U potoku koji teče sa Balja nađeni su ostaci suđa i predmeta iz rimskog doba što je neoboriv dokaz o postojanju naselja na ovom području koje datira još iz rimskog doba.Doseljena slavenska plemena vremenom su se stapala sa zatečenim starosjediocima, te od njih primali mnoge kulturne tekovine, a starosjediocima su nametnuli svoj jezik i ime. Iz srednjeg vijeka je ostalo vrlo malo sačuvanog materijala o Kostajnici. Ime Kostajnica se pominje prvi put 1258. godine, a nastalo je od riječi – kesten, jer je predio s obje strane rijeke Une bogat kestenom. Od tog vremena Kostajnica mijenja mnoge gospodare. Grof Aplandi je prvi posjednik starigrad2Kostajnice, s zatim grof Celjski. Poslje smrti Martina Frankopana Kostajnica je ustupljena krupskom vojvodi Ivanu Revenjudu. Osujećenim zavjerama ugarskih velikaša i biskupa, koji su htjeli da na ugarski prijesto dovedu poljskog princa Kazimira, kralj Matija je posebnom darovnicom darovao mnogo sela i gradove srpskom despotu Vuku, a među njima se spominje i Kostajnica. Poslije Vukove smrti Kostajnica je u došla u posjed despota Đurđa Brankovića. Tako je Kostajnica za kratko vrijeme promjenila mnogo gospodara.Pobjedom Turaka kod Dubice 1513. godine, Kostajnica pada u posjed bana Petra Berislavića. Već u prvoj polovici 16. vijeka grad i utvrda su vlašnistvo Zrinskih darovnicom kralja Ferdinada. Za vrijeme Zrinskih, tvrđava je bila posebno utvrđena i nadgrađena. Po tim gospodarima stara kostajnička tvrđava, koja je na desnoj obali Une, zove se Zrinjski grad.Bosanski beg Malkoč je 1556. godine opsjedao Kostajnicu, koju je osvojio zahvaljujuci izdaji kapetana Lustthalera, pa je od tog vremena Kostajnica ostala pod upravom Turaka. Čuveni turski putopisac Elvija Celebija je 1660. došao u Kostajnicu i između ostalog zapisao "Ovaj grad je podigao Zrinjski uz pomoć Ugarskog kralja Ferdinanda. Njegova nahija ima 40 sela…Gradsko stanovništvo čine borci koji dan i noć vode borbe sa Hrvatima gubeći uzajamno glave… Kostajnica je veliki grad, sagrađen od tvrdog materijala. Oblik mu je petougaoani, a leži na obali rijeke Une, na teritoriji Banje Luke." Požarevačkim mirom 1718. godine Austrija, kao mletačka saveznica u ratu sa Turcima, dobija Baniju i područja na desnoj obali Une, po dubini do planine Kozare. Godine 1739. mirom u Beogradu, vraćeni su svi krajevi Turcima, a rijeka Una je granica između Austrije i Turske. Kao sastavni dio kraljevine Ilirije, 1809. ovo područje dolazi pod vlast Napoleona i ostaje do 1814. godine. Za vrijeme francuske vladavine sagrađen je drveni most između dviju Kostajnica. Ovaj most, na kojem je i danas sačuvan obelisk sa Napoleonovim inicijalima – NI, bio je i ostao od velike važnosti za obje Kostajnice, jer je olakšan protok roba i ljudi između ova dva područja. I ne samo to. Jedini tada most na Uni služi za prevoz robe koja ide sa Srednjeg Istoka za Evropu i obratno. U Kostajnici se otvara carina za ove robe. Međutim poslije kratkotrajne francuske uprave Kostajnica ponovo pada pod Tursku vlast 1814. godine.U Pastirevu je hajdukovao Petar Petrović Pecija i hajdučki harambaša Petar Garača iz Strigove koji su 1858 g. podigli bunu protiv Turaka poznatu pod imenom Pecijina buna. Organizovali su oko 3000 ustanika. Opterećeni velikim brojem izbjeglica (žena i đece) preko 4000 i brojnim stokom, koju su izbjeglice sa sobom gonile, te pod pritiskom brojnije i naoružanije turske vojske, 21. jula u selu Tavija je razbijen Garačin odred. Sutradan kod sela Kuljana razbijen je i Pecijin odred. Većina ustanika je presla na austrijsku teritoriju, na lijevu obalu Une, a oko 300 ustanika se povuklo u Pastirevo zajedno sa Petrom Pecijom i Petrom Garačom.Godine 1862. u Bosansku Kostajnicu migriraju muslimani iz okoline Valjeva i Sabca, a posebno ih je mnogo doslo od Uzica. Tu formiraju naselje koje i danas nosi ime Uzica po njihovom starom zavicaju. Za vrijeme velikog bosansko-hercegovackog ustanka 1874 – 1875, ovaj kraj je pruzao snazan otpor, a u Kostajnicu je vise puta dolazio Petar Mrkonjic cija je organizatorska uloga u borbi naseg naroda protiv turske vlasti imala ogroman znacaj.
Seljaci Citluka, Petrinje, Bacvana, Pobrđana, Tavije i drugih okolnih sela 15. Avgusta 1875. su napali turske posade u selu Dvoriste. Zaneseni pocetnim uspjesima ustanka ustanici su pod komandom Marka Bajalice i Marka Đenadije napali 19. avgusta Bosansku Kostajnicu, ali su se poslje pocetnog uspjeha morali povuci. U tim borbama s Turcima poginuo je Petar Garaca ciji se grob nalazi u Gornjoj Slabinji u zaseoku Alaginci, pa se po njemu samo mjesto zove – Garacin grob. Da bi izbjegli totalno unistenje, ustanici su se 25. augusta pođelili u manje grupe. Komandu nad ustanicima preuzeo je Petar Pecija od dotadasnjeg komandanta Ostoje Kormanosa. Međutim, bosanski ustanak predvođen Vasom Pelagicem prosirio se i na prostore Grmeca gđe su ustanici stvorili slobodnu teritoriju, sa centrom u Crnim Potocima na tromeđi, Bosne, Like i Dalmacije, koji su odrzali tokom cijele 1875. godine. U periodu vođenja ustanka Vaso Pelagic je 40 dana bio predsjednik Opstine Bosanska Kostajnica.1878. godine Kostajnica ponovo podpada pod austrijsku vlast i ostaje sve do zavrsetka Prvog svjetskog rata. U pocetku Austrija uvodi vojni rezim, a kasnije ga zamjenjuje civilnom vlascu. Za vrijeme Austrije Kostajnica je prvo bila kotar, a kasnije kotarska ispostava, bosansko-novskog kotara, a za vrijeme Kraljevine Jugoslavije sreska ispostava bosansko-novskog sreza.U Kraljevini Jugoslaviji Kostajnica je razvijen trgovacko zanatski centar.Najbogatije i najuglednije trgovacke porodice iz tog vremena su: Marini, Zecevi, Pavlovici, Jandrici, Savici i Lukici. Usluzne đelatnosti su razvijene i u potpunosti zadovoljavaju potrebe stanovnistva. Takav trend se nastavlja i u posljeratnom periodu. Razvijeno je trgovacko preduzece Vis sa ukupno 4 prodavnice mjesovite robe i 2 prodavnice obuce. Od usluznih đelatnosti zastupljeni su zanati: brijacki, krojacki, mesarski, stolarski, obucarski i sl.U Drugom svjetskom ratu stanovnistvo ovog kraja masovno je ucestvovalo u borbi protiv fasizma. Legendarna Baljska ceta je bila sastavljena od boraca, uglavnom regrutovanih s podrucja Bosanske Kostajnice. U borbi protiv fasizma ovo podrucje je dalo preko 1000 boraca od cega je 460 poginulo, ne docekavši kraj rata. Pored palih boraca, kao zrtve fasistickog terora zivot je izgubilo 1848 zitelja opstine. Jasenovac, Zemun, Bajica jame i Zecevo brdo su njihova stratista. Pored ljudskih zrtava, podrucje opstine je pretrpjelo ogromna materijalna razanja, a 108 domacinstava je potpuno unisteno. Poslje rata su podignuta dva partizanska groblja u Kostajnici i Petrinji. Uređene su dvije spomen kosturnice na Zecevu brdu gđe su domace ustase pobile preko 2600 neduznih civila, uglavnom zena i đece srpske nacionalnosti sa ovog i drugih podrucja. Ovo podrucje je dalo legendarne partizanske borce, komandire i komandante, od kojih su proglaseni narodnim herojima: Petar Borojevic, Lazo Stekovic, Petar Mecava, Branko Tubic. Poslje Drugog svjetskog rata B. Kostajnica egzistira kao opstina u sastavu bosansko-novskog sreza, a kasnije prijedorskog sreza.IZ PERA MEHMEDA KAZATOVIĆA:Knez Mihailo Obrenović je 1862. godine protjerao, prema nekim podacima, više desetaka hiljada muslimana iz Zapadne Srbije, koji su se doselili mahom u Bosnu, a dosta ih se uputilo u Sandžak. Većina njih se zadržala u mjestima na lijevoj obali Drine, a dio se naselio uz rijeku Savu (Orašje) a više od stotinu porodica odlučilo je da putuje što dalje na zapad. To su bile mahom porodice iz Užica i okoline. U tom potucanju "od nemila do nedraga" po Bosni, koje je trajalo više neđelja, pridružile su im se i porodice iz drugih mjesta i gradova Srbije, pa su po njima dobivali prezimena: Valjevac (iz Valjeva), Šabic (iz Sapca), Biogradlija (iz Beograda), itd. Konačno su došli do rijeke Une i dalje više nije moglo, jer je s druge strane bilo drugo carstvo (austrijsko). Odlučili su da se tu i nastane. Sjekli su hrastovu šumu i gradili kuće na jedan sprat, na gornjem su se smjestili ljudi, a u prizemlju stoka i živad, ko ju je imao. Kako je većina žitelja došla iz grada Užica i okoline, to su gornji dio ovog mjesta nazvali Užice, da bi sačuvali makar uspomenu na stari kraj. Tadašnji sultan Aziz dao je novac da se izgradi džamija, koja je, po prostoru, bila jedna od najvećih u Bosni, a gradili su je majstori iz Dalmacije. Po darovatelju, ta se džamija prozvala "Azizijom".U pregledu istorije Kostajnice navedena su imena trgovaca između dva rata, a ja bih dodao i još neka: Meho Tihić bio je najbogatiji trgovac, trgovao je na veliko i malo, putovao je po zemljama Zapadne Evrope tada, imao kuću i trgovinu na uglu kod pijace, a iza, na mjestu današnjeg kina, imao je veliko skladište. U to vrijeme u našem mjestu bili su još trgovci: Bobija Ćamil, Mustafa Harambašić, Zajko Omerović i Mehmedalija Kazazović.Godine 1932. bogati trgovci našeg mjesta osnovali su Dobrovoljno vatrogasno društvo, a sa ciljem da najviše zaštite svoju imovinu od mogućeg požara. To su bili: Meho Tihić (prvi predsjednik), Božo Zec, Ilija Zec zvani Strigovac, te upravitelj tadašnje ispostave Stakić. U Društvu su dobrovoljno radili ljudi svih nacionalnosti, da ih nabrojimo: Oćko Dragan, Kazazović Mehmedalija, Saračević Šaban, Seho i Alija, Omerinović Mehmed, Đenadija Dušan, Antonić Lojzo, Bosnić Muharem i Izet, Saftić Lovro, Šumanović Asim, Biogradlija Aziz, Pitina Celestin, Fazlić Sabdulah, Puzavac Pero, Saračević Salko, Kukrika Nikola, Ćuprilić Mustafa i Čaušević Mehmed.Najveće privredno preduzeće u našem gradu bila je Tvornica poljoprivrednih sprava (danasnja Famok), a koja je osnovana kao kovačka radnja 1908. godine, a osnovali su je, i bili njeni vlasnici dugo godina, braća Meho i Rasim Ferhatović, koji su bili izvrsni majstori-metalci. Sami su pravili nacrte svojih proizvoda, kao što su bili na daleko čuveni zaprezni plugovi, drljače, sijačice i druge poljoprivredne alatke, a za koje su dobili preko trideset medalja na raznim poljoprivrednim sajmovima u zemlji i inostranstvu. Tvornica je između dva rata zapošljavala stotinjak radnika. Imali su i topionicu željeza u gornjoj ulici. Ustaše su braću Ferhatović ubili krajem rata u Jasenovcu, a po nekim izvorima u Sunji.Najveće i najbolje uređeno poljoprivredno imanje između dva rata imali su braća August (Gusti) i Hajnrih Vandišpil u selu Tavija, poslije je to nasljedila Zemljoradnička zadruga. Imanje je bilo besprijekorno uređeno sa voćnjacima, vrtovima i njivama, tako da su mnogi ratari i iz udaljenijih mjesta dolazili da ih vide i da ponešto primijene na svojim posjedima. Braća su bila porijeklom iz Švicarske, a imali su i švicarska državljanstva. Posljednji od njih, Hainrih, umro je 1976. godine u velikom siromaštvu.
Izvor:kostajnica.com
 |
 |
 |
| nekad | sad |
U Ptolemejevoj Geografiji iz II. vijeka spominje se i na karti je upisano mjesto Serbinon ili Serbinum.
U djelu Itinerarium Antonini iz II - III vijeka stoji Servitium.
Na karti zvanoj Tabula Peutingeriana iz IV. vijeka stoji naziv Seruitio.
U djelu Notitia dignitatum iz oko 400. g. piše Servitti.
U dijelu Anonymi Ravennatis Cosmographia iz VII - VIII vijeka upisano je Serbitium.
Stari_mostSvi navedeni oblici: Serbinon, Serbinum, Servitium, Seruitio, Servitii, Serbitium odnose se na jedno mjesto, a to je po naučnicima, "bez dvoumljenja", današnja Gradiška.Inače na području opštine Gradiška u dalekoj istorijskoj prošlosti najpoznatije je Sojeničko praistorijsko naselje u mjestu Donja Dolina.
Po službenoj nauci zasnovanoj na podacima vizantijskog cara Konstantina Porfirotenita Srbi su ovamo stigli u 7. vijeku i to iz Polablja. U vremenu od 7. - 12. vijeka Srbi su pored raštrkanih naselja pravili i okrugla zemljana gradišca. Na kružnom središnjem platou nalazilo se naselje, uglavnom drvene arhitekture, najčešće s kućama u kružnom nizu. Oko toga platoa nalazio se dublji jarak, a oko svega zemljani okrugli prsten - nasip. U Potkozarju dosada je otkriveno preko 30 takvih gradišca. Gradiška se prvi put posredno spominje 1295. godine (prije 700 godina) kao "Gradiški Brod", dakle kao mjesto gdje se brodi = prelazi Sava. Osim toga oblika spominje se i samo StaraZgradaOpstineGradišce (Gradische), a 1330. godine spominje se i slobodna varoš Gradiška: libera villa de Gradisca u starosrpskoj župi Vrbasu. Gradiška je, dakle, u srednjem vijeku bila značajna kao prijelaz preko Save, pa se u tom smislu najčešće i spominje, naročito u 15 - 16. vijeku u vrijeme Jajačke banovine i borbi s Turcima, kad su Gradiška, Dubica i Kostajnica bile pod vlašću srpskoga despota Vuka Grgurovića.
Gradiška je pala pod Turke negdje između 1535. i 1537. godine i ostala pod Turcima sve do 1878. godine izuzevši tri kraća perioda kad je bila pod Austijom (1688.-1693., 1716.-1741. i 1789.-1797.). Bila je to prva kapetanija u Bosni i Hercegovini. Utvrda u Gradišci je više puta građena i rušena. Evlija Celebija oko 1660. spominje u Gradišci palanku, dakle drvenu tvrđavu, dok je tek 1767.godine sagrađen u Gradišci, na starom mjestu Serbinona, kameni grad, kojga su Turci nazvali Berbir, a koji je bio ruševan već 1875. godine , kako piše Šarl Irijart. Te tvrđave nestalo je posve nakon 1918.godine.
Berbir je bio na granici između Turske i Austro-Ugarske. Tu su se vodile teške borbe sve do 1878. godine, kada je Austro-Ugarska porazila Tursku i preuzela vlast.
Godine 1878. Austro – Ugarska je smjenila tursku vladavinu na prostoru BiH. Ta smjena nije imala za posljedicu samo smjenu vlasti. Dobro organizovana Austro – Ugarska uprava omogućila je da ovaj prostor postane dio Evrope.
U namjeri da trajno zadrži ovaj prostor Austro – Ugarska vlast je vršila kolonizaciju svog stanovništva. Tako da je 1879. godine doseljeno prvih 14 porodica iz sjeverozapadne Njemačke. Te porodice su osnovale novo naselje Vindthorst. Većinom su to bili
Česi, Poljaci, Italijani i Holanđani. Oni su kupovali zemlju od krajiških aga i begova po veoma niskim cjenama. Od 1879. do 1898. godine doseljenici su na prostoru Lijevča polja, koje je pripadalo gradiškom srezu, formirali šest novih naselja: Nova Topola, Vrbaška, Dubrave, Čelinovac, Trošelji i Miljevačka Kozara. Ta naselja bila su najrazvijenija, pošto su doseljenici sa sobom donijeli do tada nepoznata oruđa i mašine (gvozdene plugove, drljače, konjske kosačice), kao i nove kulture (jagode, sitno povrće, vinovu lozu, djetelinu, uljanu repicu), i najproduktivnije pasmine stoke.
Na razvoj ovog prostora uticale su mnoge promjene. Najsporije promjene dešavale su se u agraru. Sporo se ukidao spahijski sistem. Feudalni sistem i obaveze kmetova ukinute su tek 1911. godine. Kraj XIX i početak XX vijeka okarakterisalo je i postepeno iseljavanje muslimanskog stanovništva u Tursku i doseljavanje hrišćanskog stanovništva. Time je znatno izmjenjena etnička struktura ovog prostora.
U cjelini gledano Austro – Ugarska je izvršila prvi detaljni popis stanovništva, premjeravanje i meliorizaciju zemljišta, modernizovala i intenzivirala poljoprivrednu proizvodnju, trgovinu, zanatstvo, saobraćajnu povezanost, posebno pravac Banja Luka – Gradiška, kojim se preko Save BiH vezala sa Austro – Ugarskom. Na kulturnom planu vršene su promjene otvaranjem novih škola.
Poslije Prvog svjetskog rata i stvaranja kraljevine Jugoslavije 1918. godine opština Gradiška je nastavila postepen razvoj slijedeći započete promjene iz vremena Austro – Ugarske. Ovaj prostor i dalje ostaje prvenstveno agrarni kraj. Primitivnu poljoprivredu postepeno zamjenjuje modernija koja nije bazirana samo na zadovoljavanju vlasitih potreba, već i na preradi proizvoda i njihovoj prodaji. Gradiška je bila centralno naselje koje je stanovništvu pružalo administrativne , trgovačke, zanatske, osnovne prosvetne i zdravstvene usluge.
Drugi svjetski rat (1941 – 1945. god.) doveo je do velikog demografskog i materijalnog pustošenja, posebno u potkozarskom kraju opštine. U tom periodu stradalo je više od 11 500 ljudi u logorima Jasenovac, Stara Gradiška i Mlaka.
Poslije Drugog svjetskog rata, u vrijeme obnove zemlje i socijalističke izgradnje, prostor opštine Gradiška doživio je potpunu ekonomsku i društevnu transformaciju. Organizovane su i tri zadruge: stolarska, krojačka i obućarska. Vremenom ove zadruge prerastaju u velike fabrike i preduzeća. Dolazi do izgradnje novih ulica i naselja, te se razvija niz objekata stambenog, prosvetnog, trgovačkog, saobraćajnog i sličnog karaktera.
Gradiška danas izrasta u srednje razvijen grad, a posljednje dvije-tri godine karakterišu procesi planskog pristupa izgradnji i razvoju moderne urbane i otvorene gradske sredine i opštinskog područja u cjelini.
Svakako je potrebno istaći da je u toku realizacija projekta koji se odnosi na izradu monografije opštine Gradiška. Monografija kao dokument od velikog značaja za našu opštinu obuhvatiće period do 1985 godine.
Zvanična prezentacija opštine Gradiška
 |
 |
 |
 |
Podaci o naseljenosti ovog područja datiraju još iz starijeg kamenog doba, čiji počeci sežu od oko 150.000 godina p.n.e. Arheološka nalazišta iz tog vremena su smještena po niskim brežuljcima pored rijeka. Takvo jedno naselje je Brdašce smješteno na današnjen Banjskom brdu u centru Laktaša. Pronađeni su arheološki ostaci i iz mlađeg kamenog doba, bakarnog, bronzanog i željeznog doba, kojeg odlikuje organizovanje većih etno-kulturnih plemenskih zajednica.Rimljani su ove krajeve stavili pod svoju vlast 9. godine naše ere. Današnja oblast Laktaša nalazila se na samoj granici dvije provincije: Dalmacije i Panonije. Domaće ilirsko stanovništvo živjelo je u utvrđenim gradinama (“Gradina” u Šušnjarima). Po zauzimanju ovih krajeva Rimljani podižu vojne logore i grade objekte od privrednog značaja.
U doba srednjeg vijeka laktaški kraj proživljava tada tešku i neizvjesnu sudbinu. Smjenjuje se vladavina Istočnih Gota, Avara i Slovena, a početkom 12. vijeka ovaj prostor postaje dio kraljevine Ugarske.
Početkom 16. vijeka ovaj prostor osvajaju Turci i njime vladaju 350 godina, što je dovelo do velikih pomjeranja stanovništva. Za Tursku je ovo područje veoma značajno kao granični dio prema Austriji, pa zbog toga Turci vrše nasilno preseljavanje srpskog stanovništva iz planinskih dijelova istočne Hercegovine, Crne Gore i Like na prostor Lijevče polja i Potkozarja.
Od 1878. godine Bosna i Hercegovina ulazi u sastav Austro-Ugarske monarhije. Da bi razbili homogeni srpski prostor poslije 1883. godine na prostor Lijevče polja i Potkozarja naseljavaju se Italijani, Nijemci, Ukrajinci i Poljaci. Njemačko i italijansko stanovništvo primjenom savremenih agrotehničkih mjera vrlo brzo podiže privrednu razvijenost na viši nivo tako da ovaj prostor postaje najrazvijeniji dio Bosne i Hecegovine. Jedan od tada najjačih trgovačko-zanatskih centara je bio današnji Aleksandrovac, koji je 1889. godine dobio poštu, a tu je bio lociran i pogon za proizvodnju čuvenog sira iz samostana Trapisti.
Raspadom Austro-Ugarske monarhije 1918. godine i ulaskom u sastav Kraljevine SHS, odnosno kasnije Kraljevine Jugoslavije, tokom i poslije drugog svjetskog rata područje opštine je bilo u izuzetno teškom položaju. Imajući u vidu nivo privrednog razvoja na prostorima bivše SFRJ ova opština je spadalu u red nerazvijenih i zauzimala na rang listi razvijenosti 87. mjesto između 109 opština u BiH. Druga polovina osamdesetih godina je početak stvaranja takozvanog “Laktaškog privrednog čuda”. Ova opština skreće na sebe pažnju velikim investicionim ulaganjima čime širom otvaraju vrata privatnom preduzetništvu. Taj trend je zadržan i do danas.
Banja Laktaši
Sa svojim ljekovitim vrelom, Laktaši su još od daleke praistorije privlačili naše neuke pretke. To potvrđuju arheološka istraživanja na lokalitetu Brdašce, neposredno pored banje, gdje su pronađeni ostaci života još iz starijeg kamenog doba.
Na Brdašcu su obitavali prvobitni lovci, o čemu nam kazuju nalazi primitivnih kamenih oruđa. Međutim, termalni izvor je i u kasnijim epohama privlačio čovjeka, o čemu govore ostaci iz bronzanog i željeznog doba pronađeni na istom lokalitetu.
Ako se za ranije stanovnike to donekle može i sporiti, Rimljani su nesumnjivo veoma dobro poznavali ljekovitost laktaške termalne vode i koristili je vijekovima. To potvrđuju artefakti iz drugog, trećeg i četvrtog vijeka kao što su novčići kovani za careva Gordijana III (238-244), Filipa I (244-249), Galijena (253-268), pronađeni u blizini vrela. Ti numizmatički nalazi ukazuju na živ običaj "darivanja" vode novcem, koji se uzgred rečeno - zadržao sve do novog doba.
Osim toga, iskopavanja sprovedena 1889. godine na lokalitetu "Zidine" u Jelića gaju otkrila su ostatke rimskog javnog kupatila (terme), koje je podignuto pored izvora ljekovite vode.
Tada su otkriveni i temelji zgrada sa specijalnim sistemom zagrijavanja, te rimske cigle, grnčarija i staklo. Istraživanja iz 2000. godine potvrdila su postojanje rimskih termi, o čemu nam govore podne opeke i cigle, te komadi grnčarije, stakla i novca. U okolini Laktaša pronađeni su i tragovi nekoliko vila rustika, odnosno imanja rimskih latifundista, pa se sasvim osnovano može tvrditi da su terme, osim vojnika, koristili i ti zemljoposjednici sa svojim porodicama.
Nakon vlasti Rima, uslijedio je tzv. "mračni srednji vijek", o kome, kada je u pitanju banja Laktaši, nema mnogo sačuvanih istorijskih svjedočanstava, pa ne možemo govoriti ni o eventualnom organizovanom korišćenju laktaške termomineralne vode. Ni turska osvajanja početkom 16. vijeka nisu ništa bitno promjenila. Takvo stanje potrajalo je sve do 19. vijeka, kada počinje ozbiljnije interesovanje za banju. Putopisci iz tog vremena kazuju o blagotvornosti izvora ali i o slaboj uređenosti i posjećenosti banje. Jedan od njih bilježi kako kupači ulaze u samo vrelo obloženo jednostavnim kamenom i to u odjeći, a onda trče oko brežuljka da bi se brže osušili.
Tek sa dolaskom Austro-Ugarske počinje ozbiljno, naučno interesovanje za ljekovite izvore u Bosni i Hercegovini, pa i u Laktašima, za šta je ponajprije zaslužan profesor Ernst Ludvig. Ovaj bečki geolog bio je, naime, prvi naučnik koji je od 1886. do 1888. godine ispitivao sastav i ljekovitost izvora u Laktašima. Ipak, najveće zasluge za izučavanje i poznavanje banja u Bosni i Hercegovini ima čuveni akademik Fridrih Kacer, koji je kao stručnjak sarajevskog Zemaljskog muzeja ispitivao preko 90 termomineralnih izvora.
Bilo kako bilo, sa habzburškom vlašću otpočelo je doba evropeizacije i svekolikog progresa,
što se odrazilo i na sudbinu laktaške banje. Nju sada sve češće posjećuju okolni seljaci a pojavljuju se i prvi turisti iz dalekih krajeva. Pozitivan trend nastavljen je u novoj, jugoslovenskoj državi, pa je oko 1920. godine trgovac Vlado Popović otvorio prvu kafanu, uz koju će ponuditi i prvih 5 soba sa 10-ak ležaja, hranom i zabavom. Pomenuti gazda upamćen je i po tome što je svojim gostima obezbijedio prvi gramofon, prvi radio, pa i orkestar. Uskoro je kafanu otvorila i čuvena porodica Kesić, koja je, takođe, nudila i smještaj za goste banje.
Među prvim gostima koji su se duže zadržavali bili su članovi banjolučkih jevrejskih porodica Sarafić, Nahmisas i drugi. U to vrijeme, u banju su često navraćali banjolučki ljekari Slavko Pišetljić i Branko Čubrilović, a iz Beograda je redovno dolazio Vlada Simeunović.
Stvaranjem Vrbaske banovine 1929. godine i dolaskom Svetislava Tise Milosavljevića na njeno čelo, počinje novo doba cijele Krajine, pa i banje Laktaši. Već pri jednom od prvih obilazaka banovine, Milosavljević je uočio da se u Laktašima nalazi termalno ljekovito vrelo, ali je potpuno neizgrađeno, pa se ''svet kupa pod vedrim nebom'', u prostom, kamenom bazenu do koga nema ni kolskog puta. Zbog toga je preduzimljivi ban odmah naredio da se izgradi odgovarajući prilaz, a iznad samog izvora da se podigne ''jedna skromna građevina, pod kojom će biti kupatilo''. Radovi su otpočeli već juna 1930. godine, pa je do sljedeće godine izgrađena okrugla, kupolasta zgradica, unutar koje se nalazio bazen prečnika 5 metara. Tako je sačinjeno narodno kupatilo ''jednostavnog uređaja'', koje i danas simbolizuje laktašku banju. Do 1937. godine dovršena je izgradnja još jednog bazena natkrivenog sličnim kupolastim zdanjem, kaptirana su vrela, te izgrađeno 6 kada. Međutim, još uvijek u ponudi nije bilo odgovarajućeg smještaja gostiju.
Poslije Drugog svjetskog rata grade se i prvi kapaciteti u društvenom vlasništvu – banjski paviljoni (1947) i barake, a onda i autokamp (1962), te otvoreni veliki, olimpijski i dječji bazen sa banjskom vodom (1973). Nova prekretnica u razvoju banje Laktaši i njenog turizma biće izgradnja hotela ''San'' 1982. godine. Riječ je o objektu ''B'' kategorije, sa oko 150 ležaja, bazenom sa termalnom vodom, kadama za masažu i liječenje, saunom, elektroterapijom i drugim sadržajima. Istovremeno, i Laktaši izrastaju u lijepu, uređenu varoš koja ponovo postaje nadaleko poznata, prije svega po svojoj ljekovitoj banji.
KOČIĆ O LAKTAŠKOJ ILIDžI
Početkom 20. vijeka sudbinom laktaške banje pozabavio se i znameniti srpski pisac, narodni tribun i poslanik u bosanskom saboru, Petar Kočić. Naime, prilikom jednog obraćanja Saboru 1911. godine, on kazuje kako u njegovom srezu ''osim Slatine koja je koliko-toliko uređena'' postoji ''niže Banje Luke i takozvana Laktaška ilidža'', koja je bez sumnje ''tvorevina starih Rimljana i njihovih vojnika''. Tokom ljetnih vrućina, a naročito za crkvenih praznika, dodaje krajiški tribun, u banju Laktaše slivao se svijet iz okolnih sela, od Banje Luke do Gradiške. A samo vrelo – to je, tvrdi Kočić, ''čitava rijeka koja šiba i salijeva se u Vrbas. Voda je jako ljekovita i na glasu je da liječi kostobolju, groznicu, šugu, kraste i uboje.'' Na žalost, banja je veoma zapuštena i neuređena: sve se svodi na jednu ''okruglu ozidanu jamu, ... prečnika 3 metra a dubine od 1 metar''. Zbog toga bi, zaključuje Kočić, ovu ilidžu ''po svaku cijenu trebalo urediti''.
DJEVOJKA I BANjA
U narodu je od davnina prisutno vjerovanje da laktaška termalna voda liječi oči, živce, stomačne probleme, zglobove, kožne bolesti, reumu, srce i vene i da ''neda ostariti ni mušku ni žensku''. Tako jedno predanje kazuje o djevojci kojoj je naglo, iz dana u dan, slabio vid. Uplašivši se da potpuno ne obnevidi, djevojka se po nečijem nagovoru počela umivati banjskom vodom i to po tri puta svako jutro, počevši od Đurđevdana (6. maj), pa do svetog Ilije (2. avgust). Već na Vidovdan (28. jun) djevojačke muke su prestale – vid joj se potpuno vratio. Štaviše, ni kasnije nije imala nikakvih tegoba, već je, kako kaže legenda, i u dubokoj starosti, koju je doživjela, mogla udjenuti konac i u najmanju iglu.
ČESMA
Uporedo sa izgradnjom banjskih objekata, 1930-1931. godine, u Laktašima je pored glavnog druma podignuta i skromna spomen česma na kojoj je u duhu onog vremena pisalo:
Tu, kapu skini
Bogu se pomoli
Seti se dana teških
I borba viteških
Gde su ti braća pala
Dok su ti slobodu dala.
Zvanična prezentacija opštine Laktaši
 |
 |
 |
 |
N A S E Lj A
Na području opštine Srbac danas ima 39 naseljenih mjesta: Srbac, Srbac selo, Kaoci, Vlaknica, Brusnik, Kobaš, Nova Ves, Korovi, Seferovci, Donja Lepenica, Gornja Lepenica, Sitneši, Donji Srđevići, Gornji Srđevići, Resavac, Inđol, Povelič, Crnaja, Prijebljezi, Nožičko, Brezovljani, Selište, Ćukali, Župski Razboj,Ilićani, Novi Martinac, Stari Martinac, Kukulje, Lilić, Razboj Lijevče, Mali Razboj, Donji Kladari, Gornji Kladari, Glamočani, Dugo Polje, Bardača, Bajinci i Gaj.Opštinski centar je Srbac smješten u neposrednoj blizini ušća Vrbasa u Savu. U vrijeme postojanja naselja Gradina (Donja Dolina), prije nove ere, na ovom lokalitetu pominje se Cagan-grad (jedan dio ravnice na ovom području i danas nosi naziv Cagani). Do raspada Zapadnog Rimskog Carstva, u blizini ušća Vrbasa spominje se relejna stanica Vrbate (Urbas). Kasnije, na ovom prostoru spominje se naselje Svinjar (naziv dobilo po uzgajivačima svinja). U pisanim dokumentima spominje se pod tim imenom l596. godine, a mjesto Svinjar upisano je na jednoj karti Germanije l621. godine. Naselje Svinjar promijenilo je naziv u Srbac rješenjem ministra Kraljevine Jugoslavije od 2. novembra l933. godine i ovaj datum se od 2006. godine obilježava kao Dan opštine.Ostala naselja nose nazive po najbližim geografskim pojmovima, po zanimanju ili zanatima stanovništva, po drugim poznatim pojmovima i događajima (D. Košutić: ˝Srbac, naselja i stanovništvo˝, SPKD ˝Prosvjeta˝ l995).
STANOVNIŠTVO
Povoljni geostrategijski, saobraćajni i klimatski uslovi, plodno zemljište, bogatstvo šuma, obilje vode i pašnjaka omogućili su naseljavanje ovog prostora u dalekoj prošlosti. Najstariji stanovnici, kako navodi prof. dr Zdravko Marjanac (''Život u močvari'', Urbanistički zavod RS 2004) bili su plemena Oserijata, Mezeja, Japoda, Breuca i Kelta. Rimljani su ovim prostorom vladali četiri vijeka o čemu, pored ostalog, svjedoče rimske grobnice otkrivene u selu Kladari 2003. godine. Pređeli oko Motajice i donjeg toka Vrbasa bili su izloženi čestim migracijama pa su stalna i veća naselja formirana relativno kasno, od XVI do XIII vijeka. Ovo se može objasniti činjenicom da su se na ovom području često ukrštali putovi različitih osvajača i pljačkaša. Migracije su bile naročito česte za vrijeme turske vladavine ovim područjem (1535-1875). Period austro-ugarske vladavine (1878-1918) karakteriše povratak iseljenog hrišćanskog stanovništva i organizovano doseljavanje iz drugih krajeva BiH i drugih zemalja. Doseljeni su Poljaci, Ukrajinci i Česi koji su od 1894. do 1905. godine formirali naselja Kobaški lug (Nova Ves), Novi Martinac, Rakovac, Gumjera, Kunova, Grabašnica i Resavac.Po programu tzv. unutrašnje kolonizacije, na ovo područje doseljavani su muslimani koji su 1890. godine formirali naselja Inađol, Brnjavicu, Selište i Sitneš.U periodu između dva svjetska rata (1922. godine) doselilo se na područje Sitneša 18 domaćinstava Hrvata. Dominantno stanovništvo i poslije svih doseljavanja (više od 85%) bili su Srbi.Prvi zvanični popis stanovništva prema evropskim kriterijima obavljen je 1979. godine.Prema popisu iz 1885. broj stanovnika iznosio je 8.363, da bi na sljedećem popisu 1910. godine bio udvostručen i iznosio je 16.740. Od tada broj stanovnika bio je u blagom porastu ili je stagnirao. Godine 1993, prilikom vanrednog popisa stanovništva u R. Srpskoj, na području opštine Srbac popisano je 6.091 domaćinstvo sa 22.145 stanovnika.U novije vrijeme prirtodni priraštaj stanovništva je negativan. Od 1996. godine broj novorođene đece se smanjuje. Te godine broj novorođenčadi iznosio je 213, a 2002. godine 176. Starosna struktura je negativna. U period od 1961. do 1991. godine masa mladih se smanjila sa 44,6 na 25,6%. Prosječan broj ukućana takođe je osjetno smanjen. Godine 1885. iznosio je 6,18, a 1991. pao je na 3,46. Smrtnost odojčadi ne prelazi 2 promila i manja je nego u Evropskoj uniji. Polna struktura je povoljna: 49,2% muških prema 49,8% ženskih.
Kako je Bosanski Svinjar postao Srbac
Ime mesta u kome se pominju „Bosna i svinja” malo kome se dopadalo, pa su uoči Mitrovdana 1933. meštani poslali delegaciju kod kralja u Beograd da im preimenuje varoš.
Novi naziv je Srbac je dobio po planinskom vencu Srp Srbac – Dobacivanja i uvrede, zbog imena naseobine, stanovnici Bosanskog Svinjara više nisu mogli trpeti. Ime mesta u kome se pominju „Bosna i svinja” malo kome se i dopadalo. Zbog toga su, uoči Mitrovdana trideset i treće, meštani u Beograd poslali delegaciju koja je tada „privolela kralja i njegovu vladu da Bosanski Svinjar ubuduće ponese ime Srbac”.– Radosti Vida Kataline, načelnika opštine, Jove Bajića njegovog zamenika, te Milana Radukića, sveštenika, i Nikole Vasiljevića, upravnika osnovne škole, nije bilo kraja kada im je ministar unutrašnjih poslova Živojin A. Lazić, uručio „dekret o preimenovanju Bosanskog Svinjara u Srbac”, priča Obrad Nikičević.Novi naziv je varoš dobila po planinskom vencu Srp ponad Srpca, ali i zbog činjenice da su u ovom kraju gotovo svi bili Srbi. Srpčani danas Bosanski Svinjar pominju samo o proslavama i svetkovinama kada se sete dekreta kraljeve vlade. Nekako radije pričaju o Bardači „močvarnom području od međunarodnog značaja i filteru životne sredine” kako piše u sertifikatu dobijenom prošle godine od Ramsarskog sekretarijata iz Švajcarske, institucije koja se bavi zaštitom prirodnih bogatstava Starog kontinenta. A u toj Bardači danas je više od dvesta vrsta ptica te dvesta osamdeset biljnih i trideset i dve vrste riba.Pre pet-šest godina u Bardači se kuvao riblji paprikaš u kotliću od rosfraja. Skuvano je oko tri i po hiljade litara čorbe. U kotlić je stavljeno trista šezdeset kilograma ribe i 42 kilograma ikre. Uz 40 kilograma ajvara i isto toliko limuna te malo manje drugih potrepština, sve je to kuvano i u stotinak litara ulja. Turistički radnici i više hiljada njihovih gostiju imali su nameru da tih, više od tri hiljade litara pripremljenog ribljeg paprikaša bude upisano u Ginisovu knjigu rekorda.– Došla je i komisija koja je resgistrovala rekord koji nikada nije uvršten u Ginisovu knjigu. Trebalo je, izgleda, to malo „podmazati”, a mi za to nismo imali novca. Ili možda bolje reći sluha. A da smo to tada uradili ko zna dokle bi se daleko proneo glas i Srpca i Bardače, kaže Žarko Šarić.Šezdesetih godina prošlog veka, kada su se kopali kanali i podizali nasipi za odbranu od poplava u srbačkom kraju, uz obale Save pronađeno je dvadeset i sedam praistorijskih, četiri antička i četrnaest srednjovekovnih građevina i objekata. Posebno značajno je sojeničko naselje, koje je, kako kažu arheolozi „podignuto uz obale reke sedamsto godina pre Hrista”.Imaju Srpčani običaj reći da je se u njihovom kraju danas poseče najviše glava u BiH i bivšoj nam Jugi, pošto se, u kraju sa dve stotine peradarskih farmi i desetak klaonica podignutih uz njih, svake godine zakolje više od deset miliona tovnih pilića.U Srpcu se i danas, uz bezbroj drugih priča iz prošlosti, sete se i Saliha Bahtijarevića, poslednjeg srbačkog bega koji je skončao 1937. godine. Beg je gazdoavo sa šezdesetak posto srbačkih poseda. I uz takvo bogatstvo ostao je sam i umro među Srbima. Žena mu i kćer zamolile su seljake da bega dovezu i sahrane u Banjaluku. Oni su i pristali na to. Umotali su ga u nekakav ćilim i stavili na konjska kola. I krenuli.– Na putu prema Banjaluci, negde oko Kriškovaca, kočijaš se okrenuo i video na bega nema. Ispao je negde usput... Vratili su se, našli ga i nastavili svoj put. Kada su bili nadomak Banjaluke setili su se da nemaju nikakve papire kojima bi sa mrtvim begom prošli kroz grad. Ali kočijaš i pratnja, bega su uspravili i umotali u onaj ćilim u nameri da policiji, ako ih presretne kažu kako je čovek bolestan i kako hitno mora doktoru. Na kraju se sve nekako završilo. Poslednji srbački beg koji usput ispao sahranjen je na porodičnom mezarju u Banjaluci, priča Stojan Zvonar.Pričaju danas u Srpcu i o kukuruzu koji je u srbačkom kraju sve do pedeset i pete godine sada već prošlog veka, bio osnovna hrana... I o prvom aeroplanu koji je, 1919. godine, nadletajući Posavinu, rasterao kosce koji su se, zbog „straha od sotone odozgo sa nebesa” razbežali na sve starne. Samo da spasu glavu.Pričaju Srpčani i o dvadesetak Titovih boraca koji su učestvovali u borbama za oslobođenje Beograda... I o svom velikom glumcu Uglješi Kojadinoviću koji je sahranjen u Srpcu, tamo gde su mu koreni... I o akademiku Jovi Vraniću... I o operskoj divi Verici Vranić koja je na put po svetskim metropolama krenula iz svog rodnog, srbačkog kraja.
Slaviša Sabljić
 |
 |
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
Područje opštine Čelinac ima desetak ilirskih gradina, a jedna od najpoznatijih nalazi se na desetom kilometru od Banje Luke, neposredno iznad rijeke Vrbanje u blizini željezničkog mosta. Danas se vide ostaci zidina ovog razrušenog grada koji se zvao Zmajevac i koji je bio veoma jako utvrđenje te, kao takav, centralni vojni objekat u ovom regionu.
U Branešcima prema Vršanima i Šarincima postoji poznata gradina uz koju je vjerovatno, postojala rimska topionica rudače iz Čečave. Takođe, u Babićima postoji gradina koja se i danas naziva Sač. Neposredno uz ovu gradinu ima izvor pored koga su, najvjerovatnije, bile nastambe. U blizini rijeke Šnjegotine koja se ulijeva u Ukrinu nalazi se gradina. Pretpostavlja se da je tu mogao biti lociran srednjovjekovni grad Glaž.
Postoje i druge brojne gradine na čelinačkom regionu. Na području Lipovca, Popovca i Mehovaca bio je i nestao grad Tetunio.
U srednjem vijeku iz manastira Stuplje i Liplje širio se jak religijski, kulturni i obrazovni uticaj. Upravo iz tog perioda postoje i prvi pisani tragovi o postojanju Čelinca, koji se tada zvao Pčelinac, vjerovatno zbog pitome doline u kojoj su se ljudi bavili pčelarstvom.
Čelinac se kao naselje razvio u doba turske vladavine krajem 16. vijeka i to upravo onda kada je Banja Luka postala sjedište pašaluka. Prvo naselje turskog tipa bilo je na blagoj uzvisini iznad današnje željezničke stanice. Veće hrišćansko naselje u to doba bilo je na lokaciji današnje fabrike Čajavec pa dalje prema Jungama. Kasnije se razvilo još jedno naselje u Radovcima gđe su turci napravili barutanu i kovačnicu oružja. Barut se tada pravio samo u Čelincu i Fojnici.
Današnje naselje se počelo intenzivnije naseljavati dolaskom Austro-Ugarske.Čelinačka industrija vuče korijene upravo od barutane koja je, kako svjedoče stari zapisi, u 18. i 19. vijeku proizvodila najglasovitiji barut u Bosni. Barut se u Čelincu proizvodio skoro 200 godina, sve do 1810. godine kada je Omer-paša Latas zatvorio barutanu o čemu u svom izveštaju svjedoči austrijski konzul u Travniku. Dolaskom Austro-Ugarske vlasti osnovna grana industrije postala je prerada drveta. Ovo razdoblje upamćeno je i po bezobzirnoj sječi šume, a za tu svrhu izgrađeno je dosta puteva, željeznička pruga kao i pilane na nekoliko lokaliteta. Značaj prerade drveta, kao grane industrije, u opštini Čelinac zadržao se i do danas.Nakon pada Austro-Ugarske i nova vlast je zadržala preradu drveta kao osnovnu granu industrije.
Austro-Ugarska je 1900. osnovala i prvu školu u Jošavci. Godine 1923. otvorena je pošta. U Čelincu su otvoreni i opština, žandarmerijska stanica, sokolski dom i pravoslavna crkva, a za to vrijeme vezani su i počeci organizovanog kulturnog života.
Drugi svjetski rat donio je i Čelincu stradanja kao i drugim krajevima gđe je živio srpski živalj. Poslije oslobođenja, nastao je mukotrpni period obnove. Izgradnja pruge Banja Luka-Doboj 1953. godine bila je od neprocjenjivog značaja. Tada počinje industrijalizacija i formiranje urbanog naselja.
Skupština SR Bosne i Hercegovine proglasila je Čelinac za gradsko naselje 10. Aprila 1973. godine. U građanskom ratu (1991-1995) je poginuo 212 borac a 9 ih se vodi kao nestali.Poslijeratni period obilježen je čestim smjenama vlasti i teškoćama u tranziciji državnog kapitala u privatni.
Korišćeni podaci iz knjige "Čelinac kroz vijekove" akademika Rajka Kuzmanovića.
om u blizini Šarinaca i Mravice. Prema tragovima pisanih dokumenata Srpske pravoslavne crkve sagrađena je od drveta 1903. godine i osveštao ju je mitropolit banjalučko-bihaćki Evgenije 1904. godine. Danas ova crkva nije od drveta, sanirana je, a pošto nema sačuvanih fotografija ne zna se da li ima prvobitni izgled. Ipak, imajući u vidu da se po gradnji razlikuje od gradnje crkvi novijeg datuma može se pretpostaviti da su ruke neimara sačuvale stari originalni izgled ovog srpskog hrama.STARI GRAD ZMAJEVACPodručje opštine Čelinac ima desetak ilirskih gradina, a jedna od najpoznatijih – stari grad Zmajevac - nalazi se na desetom kilometru od Banje Luke, neposredno iznad rijeke Vrbanje u blizini željezničkog mosta. Danas se vide ostaci zidina ovog razrušenog grada koji je bio veoma jako utvrđenje i centralni vojni objekat u ovom regionu.ŠUMSKI KOMPLEKS GOZNA
Šumski kompleks Gozna je oaza mira, tišine i svježine. Šuma u ovom komlpeksu pruža pravi ambijent za izletnike, rekreativce i sportiste. Šumsko gazdinstvo je u saradnji sa Šumarskim fakultetom iz Banja Luke utvrdilo elaborat s namjerom da se dio šumskog kompleksa u Gozni izdvoji u park i proglasi šumama sa posebnom namjerom.
Oaza mira i tišine - ISRC Mlinska Rijeka, NAJVEĆE REGIONALNO IZLETIŠTE
Izviđačko - sportsko rekreativni Centar Mlinska Rijeka nalazi se na 14. kilometru regionalnog puta Čelinac - Prnjavor a udaljen je od Banja Luke 28 kilometara. Pored odlične putne veze prednost ovog Centra pruža se i komunikacija željezničke pruge koja povezuje Banjaluku i Doboj sa pristaništem u ISRC Mlinska Rijeka. Povrsina Centra je 35 hektara (sa mogućnošcu proširenja). Kroz ovaj kompleks protiču rječica Mlinska Rijeka, Kobatov i Borin potok. Kompleks je stanište drveća lišćara i četinara a u najvećoj mjeri i crnogorične šume (bijeli i crni bor, smrča, duglazija). Poseban prirodni dar su izvorišta čiste izvorske vode , zvonkog cvrkuta ptica kao i velikog prostranstva stvorenog za odmor i rekreaciju. Posebna vrijednost ovog kompleksa je kulturno istorijski spomenik posvećen dr Mladenu Stojanoviću. Mlinska Rijeka je 1998. godine zvanično proglašena međunarodnim skautskim Centrom i do sada su održana 4. međunarodna tabora Izviđača. U Mlinskoj Rijeci tokom cijele godine, a posebno u ljetnom periodu, odvijaju se razna sportska takmičenja tako da ISRC Mlinska Rijeka postaje i najveći centar mladih ne samo u regiji već i na cijelom prostoru BiH. U 2010. godini ISRC Mlinska Rijeka će biti ucrtana na evropskoj karti kamperskih stajališta za šta će se posebno zalagati francusko-njemačko društvo kampera. Prethodnih godina takođe ovo društvo je bila u saradnji sa agencijom Arda i GTZ društvom za tehnički razvoj iz Njemačke. Ova netaknuta oaza mira predstavlja veliku privlačnost za strane turiste. Posebnu atrakciju predstavljaju staništa raka u rječicama što govori da je riječ o nezagađenom komplesku.
ISRC Mlinska Rijeka posjeduje:
male i velike nadstrešnice,
terene za rukomet, fudbal i košarku (asfaltno betonski) i travnati fudbalski i odbojkaški teren,
mlinove potočare,
kvalitetno riješeno snabdijevanje strujom,
trim staze.
Sportske manifestacije u ISRC Mlinska Rijeka:
Četiri međunarodna tabora izviđača 1998. 2000. 2002. i 2004. godine,
Male školske olimpijade - opštinsko i regionalno takmičenje,
Opštinska liga malog fudbala,
Džipijada - OFF ROAD RALLY - prvenstvo BiH 2006.godina.
Jedan od najznačajnijih projekata je da kandidatura ISRC Mlinska Rijeka u projektu INTERREG-a III kao partnera sa opštinom Ćieti (Italija) u oblasti dobrosusjedske i prekojadranske saradnje sa ciljem očuvanja i zašite prirodnih blagodati kroz cjelovit sistem socijalnog planiranja, zašite urbanog područja kao i doprinos kvalitetu života, estetskih vrijednosti i opšteg blagostanja društva.
INDUSTRIJSKE PLANTAŽE U STAROJ DUBRAVI
Industrijske plantaže u Staroj Dubravi prostiru se na oko 3.500 hektara površine i predstavlja najveći kompleks crnogorične šume u Republici Srpskoj. Same Plantaže obuhvataju oko 2.500 hektara i to uglavnom brzorastućeg četinara (američki ariš i duglazija). Pored plantaža ovđe postoji i rasadnik četinarskog drveća koji je sadnim materijalom snabdijevao cijelu bivšu Jugoslaviju. Rasadnik se prostire na površini od 17 hektara. Plantaže u Staroj Dubravi imaju dobru putnu vezu sa Čelincom. Na samim Plantažama postoji restoran i objekat sa desetak ležajeva zatvorenog tipa.LOVIŠTA I LOVCINa području opštine Čelinac postoje dva lovišta: lovište "Čelinac" površine 32.568 hektara, kojim gazduje lovačko udruženje “Fazan” i lovište "Rupska Rijeka", površine 3.612 hektara, kojim gazduje Šumsko gazdinstvo. Nadmorska visina lovišta kreće se od 185 do 759 metara, tako da oba lovišta spadaju u tzv. brdski tip. U lovištima su zastupljeni srneća divljač, zec, medvjed, divlje svinje, fazani, jarebice. Lovišta raspolažu sa više lovačkih kuća, poluzatvorenim “čekama” i hranilištima.
RIJEKE I RIBOLOVCI
Teritorija opštine ispresijecana je tokovima rijeke Vrbanje, Jošavke, Ukrine, Turjanice, Švrakave i više planinskih potoka. Najznačajnije su sigurno Vrbanja i Ukrina, koje čine dragulje čelinačkog kraja, uz čije su obale nikla brojna kupališta i izletišta. Od riječnog ribljeg fonda zastupljeni su škobalj, mrena, potočna pastrmka, klen i plotica. Ribolovci na čelinačkoj opštini su organizovani u Udruženju sportskih ribolovaca "ČELINAC" koje je osnovano 1971. godine. Povodom krsne slave opštine (Sabora svetog arhangela Gavrila) ribolovci organizuju "Otvoreni kup Čelinca u ribolovu".
STARA LIPA U POPOVCU
Ova rana velelisna lipa jedinstvena je po veličini i starosti. Smatra se da je stara oko 500 godina. Nalazi se u zaseoku Krpići u Popovcu, petnaestak kilometara od Čelinca. Prečnik debla ove lipe je 2,6 metara, visina 15,5 metara, a širina krošnje 12 puta 12 metara. Po tim parametrima stara lipa u Popovcu je drugo drvo po debljini u Republici Srpskoj. Stručnjaci tvrde da je ovo najdugovječnija vrsta lipe koja može živjeti i do hiljadu godina.
HOTEL TURIST
Hotel “Turist” smješten je u Čelincu. Hotel je B kategorije i raspolaže sa smještajnim kapacitetima od 35 ležaja raspoređenih u 3 jednokrevetne sobe, 7 dvokrevetnih soba, 4 trokrevetne sobe i jednim apartmanom sa 6 ležaja. Osim smještaja raspolaže i sa restoranom kapaciteta 400 mjesta i salom za održavanje seminara i simpozijuma. Pored hotela nalazi se kompleks sportskih terena koji čine fudbalski i teniski teren kao i teren za rukomet i košarku. Osim hotela, Čelinac raspolaže i sa nekoliko restorana, Lovačkim domom i drugim ugostiteljskim objektima.
Zvanična prezentacija opštine Čelinac
 |
 |
 |
 |
Zvanična prezentacija opštine Kneževo
Područje Kneževa u banjalučkoj oblasti Republike Srpske bilo je naseljeno još u kamenom dobu, a kasnije su ovde stigla ilirska i keltska plemena, za njima i Rimljani.
Ostaci njihovih bazilika, crkava iz ranog srednjeg veka kada su primili hrišćanstvo, nalaze se u selima Javorani i Imljani, i ukazuju da je stanovnika ovde nekada bilo dosta, i da su mogli da se pohvale zavidnim stepenom kulture.
Srećna reka
Kako Iskender ili Skender na turskom jeziku znači "Aleksandar", a vakuf "mesto", koje se podizalo kao zadužbina znamenitih ljudi, tako je prevod imena Aleksandrovo mesto. Reka koja teče u blizini Kneževca zove se Ugar, od turske reči ugur, što znači "dobra sreća".
Putnik gornji
Ispod druma koji je vodio iz Banjaluke prema Kneževu i dalje, otkrivena je rimska opeka, ostaci rimskih stražarnica, a nadomak samog grada do danas su sačuvani stećci, uspravne kamene ploče ukrašene reljefima i slikama.
U kneževskom kraju je bilo dosta crkava, od kojih su danas ostale samo crkva Svetog Nikole u Javoranima i crkva proroka Ilije u Imljanima. U njoj se čuva relikvija, drveni štap za koga predanje kaže da je pripadao svecu kome je crkva posvećena ili Svetom Jovanu iz 17. veka.
Crkva brvnara Svetog Nikole u Javoranima sagrađena je 1757. i o njoj kruži legenda da sama prelazi sa brda na brdo, koja i nije daleko od istine. Crkva je u vreme turske okupacije stvarno premeštana - rastavljana, pa ponovo sklapana sa brda na brdo, i to nekoliko puta. U okolini su rasute i brojne srednjovekovne nekropole, sa odlično očuvanim stećcima, od kojih je najpoznatiji Sljemenjak u Vukovoj Baštini.
Do poslednjeg rata, Kneževo se nazivalo su se Skender-Vakuf, prema imenu Ali-dedo Skendera, koji ga je i osnovao još 1463. godine. Kneževo se nalazi na nadmorskoj visini od oko 900 metara, okruženo četinarskim šumama, proplancima, pašnjacima, visoravnima i kanjonima i zato je poznato kao vazdušna banja.
Na Ugru se svake godine održava prvenstvo Bosne i Hercegovine u ribolovu na mušicu, a ova reka je, budući puna brzaka, privlačna i ljubiteljima raftinga. Ilomska, desna pritoka Ugra, u kanjonu skriva virove i vodopade.
Od njih se po lepoti izdvaja Badanj, odakle se voda obrušava sa visine od oko 40 m, obrazujući jezero.
U ovim krajevima je bilo dosta starih crkava od kojih su do danas sačuvane dvije, crkva proroka Ilije u Imljanima, u kojoj se čuva relikvija – drveni štap, za koga predanje kaže da je pripadao Svetom Jovanu, i crkva Svetog Nikole u Javoranima, koja je nedavno potpuno rekonstruisana i do nje je izgrađen asfaltni put. Među kulturno-istorijske znamenitosti spadaju i brojne srednjovijekovne nekropole, rasute po poljima oko Kneževa. Mnogi stećci dobro su očuvani, a najpoznatiji je stećak – Sljemenjak u Vukovoj Baštini u selu Baština, do kojeg se stiže za pola sata šetnje od hotela „Omar“.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Šipovo se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Republike Srpske, oko 85 kilometara od glavnog grada RS Banja Luke.
Teren oko ušća rijeke Janj u Plivu je ravničast i brdovit sa nadmorskom visinom od oko 440 m i on se postepeno diže i prelazi u planinsko područje sa najvišom visinom na jugu planina Vitorog (1906 m), na sjeveru planina Lisina (1335 m), na istoku Gorica (1267 m), i na zapadu Čardak (1452 m).
Reljef opštine Šipovo sačinjavaju sljedeće reljefne cjeline:
Planinski masivi (Vitorog, Plazenica, Ravna gora, Gorica, Lisina i Čardak);
Površi i visoravni (natpoljsko-čuklićka, podobzirsko-pribeljačka i strojičko-podovska);
Doline rijeka Plive i Janja.
Reljef predjela Šipova najvećim dijelom je građen od sedimentnih krečnjačkih stijena i dolomita. Krečnjačke površine ispresijecane su brojnim tektonskim pukotinama na kojima su stvorene brojne forme reljefa (vrtače, uvale, jame, pećine) među kojima je najpoznatija Vaganjska pećina (990 metara nadmorske visine) sa brojnim ukrasima stalaktita i stalagnita.
Gradsko urbano područje smješteno je na sjevernom dijelu opštine u slivu navedenih rijeka u kojem živi oko 60% cjelokupnog stanovništva opštine Šipovo. U saobraćajnom smislu preko opštine Šipovo prolaze dva važna komunikacijska pravca dolinom rijeka Pliva i Janj a to su: pravac Banja Luka-Šipovo-Kupres i pravac Jezero-Šipovo-Glamoč.
Istorija ovoga kraja seže u antičko doba. Plodna zemlja, značajna rudna bogastva, blaga klima i povoljan geografski položaj osigurali su da okolina Šipova bude nastanjena od najranijih vremena. Iza ilirskih plemena Sapuata i Emantina koja su pripadala plemenskom savezu Mezeja, koji su vladali prostorom između Vrbasa, Save i Bosne, ostali su u dolinama Janja i Plive ostaci brojnih utvrda i naselja. Gradine, kako su poznate u narodu a ima ih preko 30, pripadaju kasno-bronzanom i ranijem željeznom dobu, u periodu od 1500-1000. godine p. n. e. Naselje Volari je staro ilirsko naselje koje se zvalo Volorai, a zaseok Sarići je nosilo ime Sarite.
Mezeje je nakon sloma Batonovog ustanka konačno pokorio rimski vojskovođa Germanik 9. godine. Rimljani su nakon toga podijelili do tada jedinstvenu oblast na provincije Panoniju i Dalmaciju. Šipovo je pripalo Dalmaciji.
Poslije potpisivanja Dejtonskog sporazuma, opština Šipovo u cjelini, ušla je u sastav Republike Srpske.
Na ovim prostorima sačuvano ih je 500-600. Najpoznatiji tj. najljepše obrađeni, arhitektonski i likovno su stećci u Baljvinama, Šehovcima, Gustovari i Liskovici. Iz tog perioda datiraju i dvije tvrđave-osmatračnice: Prizrenac (Prizren) na desnoj strani kanjona Sane-prvi put se spominje 1530.god. i Bočac nad kanjonom Vrbasa-prvi put se spominje 1446. god.
Prvi značajniji tragovi o postojanju naselja na mjestu današnjeg grada, dosežu do vremena rimske imperije. Jedna od najvažnijih rimskih magistrala (Salona-Servitium), koja je preko zapadne Bosne povezivala Jadransko more sa Savom i Panonijom, prolazila je ovim krajem (Mliništa - Pecka - Štrbina - Podrašnica - Rogolji - Busija - Jovana voda -Trijebovo - Hanovi - Bočac). Postojalo je još nekoliko puteva prema Šipovu, Kotoru i Jezeru. Raskrsnica tih puteva je bilo naselje "LEUSABA", smješteno u podnožju Grabeža, iz kojeg će se kasnije razviti današnji Mrkonjić Grad.
Integracijom stanovništva iz Majdana i Oćuna sa drevnim naseljem Varcarevom nastaje Novi grad (na turskom Jendže kasaba). Od tog perioda, naselje počinje da se širi i uvećava sve do današnjih dana. Veliki preporod grad doživljava 1593. godine kada Krzlaraga-rodom Đukanović, podiže svoju zadužbinu (vakuf) na Kolobari (mjesto na kojem se danas nalazi spomenik Kralju Petru I Karađorđeviću), džamiju, 24 dućana, vodovod, pekaru, biblioteku, te osniva fond za unapređenje zanatstva i trgovine. Uspostavljanjem vakufske zadužbine grad dobija ime Varcarev vakuf, a zatim Varcar vakuf. Ovaj naziv ostaje sve do 1924. godine kada grad dobija današnji naziv Mrkonjić Grad. U znak zahvalnosti za učestvovanje u prvom bosansko-hercegovačkom ustanku protiv turaka 1875. godine, Kralju Petru I Karađorđeviću-Mrkonjiću, pored toga što grad nosi njegovo ime, stanovništvo podiže spomenik, koji će biti rušen i podizan u nekoliko navrata.
Značajniji datum u istoriji grada je 25. novembar 1943. godine. Tog dana je održano I zasjedanje ZAVNOBiH-a, na kojem je odlučeno da Bosna i Hercegovina postane šesta federalna jedinica tadašnje Jugoslavije.
Poslijeratni period obilježava razvoj opštine u svim segmentima privrednog i društvenog života. Grad i sela se elektrificiraju, grade se putevi, vodovodi, škole, ambulante, biblioteka, muzej, pozorište, moderan hotel. Osnivaju se i prve radne organizacije iz kojih će kasnije nastati velike fabrike; Tvornica vijaka (400 radnika), Manjača (380 radnika), Lisina (260 radnika) i Mladost (1100 radnika).
Prva srednja škola je osnovana 1961. godine pod nazivom Gimnazija.
U novijoj istoriji grad trpi veliko razaranje tokom posljednjeg rata (1992-1995.g.). Povratkom stanovništva na ovo područje počinje njegovo obnavljanje koje traje još uvijek.
 |
 |
 |
| nekad | sad |
"Većina naselja na ovom području po vremenu postanka i po dužini života starija je od Prnjavora. Ime Prnjavor na području naše zemlje vrlo je rasprostranjeno. Naime u bivšoj SFRJ postoji 12 naselja sa imenom Prnjavor. Postoje dva puta, dva načina u nastanku imena ovih mesta.
Kod onih mesta koja su nastala na manastirskim posedima, kao manastirska sela, kod njih ne može biti dileme o nastanku imena. Manastirski posedi su odavno dobili ime Prnjavor. Ovde opet postoji nekoliko varijanti u tumačenju same riječi prnjavor. Drugi način nastanka naselja Prnjavor više je stvar igre slučaja. Zašto se u nastanku prvog naselja pominje igra sličaja? Ovaj drugi način, put nastanka naselja sa imenom Prnjavor, nisu nastajala planski niti je njihov nastanak vezan za posebne geografske uslove. To su slučajevi kada putnik namernik, dobronamernik, skitnica, protuva itd., želi da pomogne sebi ili sebi i drugima, pa se najčešće gonjen nuždom negđe skrasi. Naseli se negde sam ili sa nekom družinom. To znači unekoliko otpočinjanje novog života. Za takvo naseljavanje, naseljavanje u takvim prilikama, naš narod ima izraz sprnjavoriti se. Razume se, moglo bi se naći sličnih izraza, ali iz tog razloga nastaje samo ime Prnjavor. Izraz sprnjavoriti se ili sprnjavoriti, uzima se isključivo zbog toga što se veruje da su oni koji su se negde naselili bez prethodne pripreme, siromašni ljudi, ljudi u dronjcima i prnjama ili beskućnici.
Sada se s pravom pitamo kako je nastao ovaj naš Prnjavor i kako je dobio ime? U nastanku ovog Prnjavora upliću se obje varijante. No prvo da malo zavirimo u knjige da vidimo kako je nastala reč prnjavor, koja je vezana za manastirski posed. U traženju istine poteže se za grčkim, vizantijskim i nemačkim rečima, iz kojih se smatra da je nastala reč prnjavor.
U rečniku Vuka Stefanovića Karadžića stoji: rauz manasterij, klosterdorf, manastirsko selo. Reč prnja objašnjava se rečju dronjak. U Enciklopedijskom rečniku stranih reči i izraza reč prnja nije objašnjena. Nema etimološkog objašnjenja ove reči ni u "Enciklopedijskom rečniku JAZU" iz Zagreba. Prema tome ova reč ostaje kao izraz domaćeg porekla. Neki naučnici nalaze prevod ove reči u nemačkom i grčkom jeziku. U rečniku srpsko-hrvatsko nemačkog jezika, prof. Šercer reč prnjavor objašnjava rečju kriknjinkel, što u prevodu znači vranogračje, mesto gde vrane grakću. Lingvista dr Stojanka Popović, za reč prnjavor nalazi odgovarajuću reč fenscedorf, a ta reč znači selo krpetina. Dalji navodi tumačenja reči prnjavor ne bi nam dali nikakvo novo objašnjenje. Ali iznećemo još jedno objašnjenje o indirektnom, posrednom postanku reči prnjavor.
U Vizantiji je postojao zemljišni posed pronia. Ovaj posed je davan ljudima zaslužnim za vojnu službu, pravo na doživotno uživanje a kasnije u trajno vlasništvo i nasleđe. Nosioci ili vlasnici ovih poseda zvali su se pronijari. Pronija je bila krupan zemljišni posed na kome je bilo dosta zavisnih seljaka, koji su obrađivali poed. U srednjem veku feudalci nisu bili samo pojednici, svetovna lica, već su feudalne posede imale i crkve i manastiri. Ovo se naročito vidi u knjizi prof. St. Stanojevića: "Srednjovekovne srpske povelje". Seljaci sa manastirskih i crkvenih poseda u Srbiji nisu vršili vojnu službu sve do vremena Despota Stevana Lazarevića.
U to vreme i vojni čuvar na manastirskom posedu nazivan je pronijarom. Pronijar je postojao i u turskom periodu. To je bio čovek koji je po dogovoru čuvao manastirski posed, a zemlju je obrađivao.
Postoji mišljenje kod izvesnog broja ljudi koji se bave uporednim proučavanjem domaće i strane leksike da je reč pronijar vremenom prešla u reč prnjavor. Ako ovo mišljenje uzmemo kao tačno onda značenje reči pronijar iščezava a reč prnjavor označava manastirski posed, manastirsko selo. Pronijar, prnijar, prnjavor, ovu relaciju priznaje i srpskohrvatski književni jezik, vezuje se uz onu iz koje je reč prnjavor nastala od reči prnja, prnjavoriti, sprnjavoriti.
Napokon da pokušamo da odgovorimo na pitanje kako kako je Prnjavor dobio ime. Istorijska nauka priznaje tri vrste izvora na osnovu kojih dolazi do verodostojnih saznanja i zaključaka. Te vrste istorijskih izvora su sledeće: Pisani izvori, izvori materijalne kulture i tradicija. Istorijska nauka koristi tradiciju u krajnjoj nuždi, kad nema nikakvih drugih izvora. Na tradiciju se nikada ne možemo potpuno osloniti. Ali i pored toga za nastanak Prnjavora pozvaćemo u pomoć tradiciju, naročito predanje koje kaze da se neko u blizini Ganine vode sprnjavorio, neko se tu sa svojom sirotinjom skućio. U predanju se dalje kaže da je neko, tu u blizini Ganine vode podigao han za prihvatanje putnika koji su iz Tešnja i Bosanskog Kobaša išli za Banja Luku. Ovom se predanju može unekoliko verovati.
Đeka Kljajić koji je bio učitelj u Prnjavoru od 1929. godine pisao je u listu "Politika" da je neki čovek, putnik namernik, verovatno trgovac rekao da bi kod Dobre vode trebalo podići han za putnike koji idu tuda. Priča se da je tu i postojala nekakva zgrada u prošlom veku.
Druga varijanta o nastanku imena i mesta prnjavor pored nešto podataka sadrži i predanje. Za drugu varijantu oskudni podaci mogu se naći jedino u banjalučko-bihaćkom šamatizmu, to je knjiga crkvenog sadržaja.
U blizini sela Gornji Vijačani, pod planinom Borja nalazio se manastir Liplje u istoimenom selu.
Predanje dalje kaže da je taj manastir osnovao još srpski vladar Dragutin Nemanjić. U starim zapisima manastir se pominje tek u XVI veku. U vreme austro-turskog rata 1683.-1699. god. stanovnici sela manastira Liplje bili su rasterani a njihove zemlje prigrabili su begovi Džinići iz Banja Luke. Oni su istovremeno prigrabili i zemlje susednog manastira Stuplje. Tako se dogodilo da ovaj nekada napredni kraj padne u neprilike koje su ga dovele do potpune zaostalosti. Uz to i crkveni život na ovom području bio je zamro. Zato je crkvenim vlastima bilo stalo da se crkveni zivot na ovom području obnovi. Od viših crkvenih vlasti taj zadatak je dobio sveštenik Maksim Opačić. Na tom planu bila je naglašena relacija manastira Liplja i Stuplja pa dalje preko Palačkovaca do Bosanskog Kobaša.
Pomenuti sveštenik Maksim Opačić je 1829. godine podigao takozvanu ćeliju, koja je služila u crkvene svrhe. Ta se ćelija nalazila na mestu gde se danas nalazi kuća Nedeljka Slatinca.
U blizini ćelije bila je podignuta i kuća za stanovanje sveštenika u bosanskom stilu. Urbanističkim planom Prnjavora, planom koji nije mnogo mario za starine ovog mesta, kuća koja je bila u blizini ćelije porušena je 1978. godine. Kako rekosmo, crkva je nazvana ćelijom a to nije slučajno učinjeno. Naime, želelo se da se na ovaj način izbegne sukob sa turskim vlastima, koje nisu bile rade da se na ovom području obnavlja crkveni život. Veruje se da se taj dio današnjeg Prnjavora, tzv. Prnjavorsko brdo počelo zvati Prnjavor. Prema kazivanju Ljubomira Opačića ime Prnjavor prenelo se i na predeo Ganine vode. I tek se ovde stvara prava nejasnoća kako po pitanju samog imena Prnjavor tako i po pitanju nastanka samog naselja Prnjavor. Prihvatljiva je i nedvosmislena činjenica da je u Prnjavoru podignuta prva crkva ćelija 1829. godine, ali neke činjenice govore da je na području istog naselja podignuta mala džamija još 1800. godine. Razume se, džamija je podignuta za potrebe islamskih vernika, onih koji su tu živeli. Na osnovu ovoga nameće se pitanje kako se ovo naselje zvalo pre podizanja crkve na prnjavorskom brdu 1829. godine? Ovde nam podaci nisu naklonjeni.
Za prvu polovinu XIX veka, kada je Prnjavor kao naselje postojao, u turskim izvorima nemamo nikakvih podataka ni o imenu ni o postojanju mesta. Podaci o Prnjavoru kao crkvenoj parohiji od 1834. godine postoje u banjalučkom šamatizmu.
Znači dileme nema da je naselje Prnjavora postojalo pre 1829. godine. Nema dvoumljenja ni u tome da su tada u mestu Prnjavor živele muslimanske i pravoslavne porodice, ali najverovatnije još grupisane i odvojene jedne od drugih po mestu stanovanja.
napomenuli smo da je ovo naselje postojalo još početkom XIX veka. Logično je, da je to naselje moralo imati i svoje ime. Činjenice donekle govore da je ime naselja moglo biti Prnjavor.
Da vidimo koje su to činjenice koje govore u tom smislu? Prvo: za period do 1834 za ovo naselje nije vezano nijedno drugo ime. Drugo: Da crkva nije 1834. godine registrovala ime naselja Prnjavor, Prnjavor bi sigurno još bio u senci zbivanja i o njemu se ne bi znalo da postoji. Dalje put iz Bosanskog Kobaša i Tešnja išao je preko ovog naselja koje je bilo negđe na sredini tog puta. Put je bio teško prohodan, a karavanima je bio potreban odmor. Potreba za odmor trgovaca i kiridžija navela je nekog, nama nepoznatog čoveka da na pogodnom mestu ovog naselja podigne nekakav nužan, skroman objekat za konačenje ovih.
Možemo pretpostaviti da se taj nepoznati tu sprnjavorio, skućio se sa svojom sirotinjom da bi tu živeo. Predanje govori, kako su zapisali Đeka Popović i Ljubomir Opačić da je kod Dobre vode postojala zgrada koja je kao han služila za smeštaj putnika, koji su koristili prometni put Bosanskog Kobaša i Tešnja prema Banja Luci i obratno. Prnjavorsko brdo pošto je nešto kasnije naseljeno od Ganine vode, prihvatilo je ime Prnjavor, koje je ozvaničeno u crkvenom životu naselja. Ova okolnost je išla na ruku pravoslavnoj crkvi, čiji je cilj bio, kako smo već naglasili, da se obnovi crkveni život na ovom području. Naime, u imenu Prnjavor bilo je simbolike značajne za obnovljeni crkveni život na ovom području, koje se u crkvenom smislu vezivalo za davno raseljeni posed, prnjavor manastira Liplja i Stuplja. Možemo reći da je stvoreni Prnjavor postao značajan za crkveni Prnjavor kome je bio život omogućen i u verskom pogledu. Sprnjavoreni Prnjavor i crkveni Prnjavor stucajem okolnosti postali su jedno."
Odlomak iz knjige "Prnjavor i njegova okolina" autora Zdravka Nedovića
NACIONALNE MANjINE
Krajem 19. vijeka, prostor opštine Prnjavor tada rijetko naseljen, nastanjuje stanovništvo iz Istočne i Centralne Evrope. Posredstvom masovnih migracija, a zahvaljujući politici Austrougarske, opština Prnjavor poprima fizionomiju multietničkog prostora. Prema nekim podacima, krajem 20. vijeka na području opštine Prnjavor bilo je nastanjeno oko 20 različitih etničkih grupa, te je Prnjavor s pravom bio prozvan „ Mala Evropa “ ili „ Evropa u malome “. Prvi doseljavaju Italijani, 1881.godine i naseljavaju opštinsko selo Štivor. U jesen 1894. godine u Maćino brdo stižu Česi i prema nekim vjerovanjima donose krompir u Bosnu i Hercegovinu. Područje bivšeg prnjavorskog sreza 1892. godine nastanjuju Poljaci. Po završetku Drugog svjetsog rata Vlada Poljske je pozvala Poljake koji su migrirali iz zemlje da se vrate. Napuštajući tada, prostor opštine Prnjavor govorili su: "Mi smo ljudi sa dva srca, jedno nam je u Poljskoj, a drugo u raspjevanoj Bosni ". Prve njemačke porodice prostor opštine Prnjavor naselile su 1888. godine, a deset godina kasnije ove prostore počeli su naseljavati Ukrajinci. Naseljavanje Mađara trajalo je od 1900. do 1910. godine. U manjem broju područje opštine naseljeno je Slovacima, Bugarima, Rumunima i pripadnicima drugih naroda. Dolazili su u konjskim zapregama donoseći sa sobom različitu etnologiju i etnografiju i ostavljajući zauvijek utisnut pečat svojih običaja, navika i kulture. Zajednički život na ovim prostorima, počesto obilježen i burnim događanjima, stvorio je ambijent uvažavanja i tolerancije, koji je već decenijama karakteristika Prnjavora. Zato s ponosom i danas nosimo nadimak «Mala Evropa».
 |
 |
| nekad | sad |
Područje opštine Oštra Luka čine naseljena mjesta:
Batkovci, Budimlić Japra, Garevica, Gornja Kozica, Gornja Tramošnja *Donja Kozica, *Donja Tramošnja, Duge Njive, *Zenkovići, Koprivna, Marini, Mrkalji, Ovanjska, Oštra Luka, Podvidača, Sasina, Slatina, Stara Rijeka, Trnova, Hadrovci, Halilovci, Hazići, Usorci i Škrljevita.
Dijelovi prijeratnih naseljenih mjesta Donja Kozica, Gornja Kozica, Gornja Tramošnja, Hadrovci, Koprivna, Mrkalji, Podvidača, Sasina, Slatina, Stara Rijeka, Škrljevita i Trnova pripadaju Federaciji Bosne i Hercegovine, tj. federalnoj opštini Sanski Most.
Opština Oštra Luka je formirana od dijela prijeratne opštine Sanski Most koji je u sastavu Republike Srpske.
Istorija
Opština je nastala od jednog dijela nekadašnje opštine Sanski Most. Ranije je nosila naziv Srpski Sanski Most, ali po odlukama ustavnog suda BiH od 22. septembra i 27. februara 2004. godine naziv je proglašen neustavnim, te je odlukom Narodne skupštine Republike Srpske prviremeno zamijenjen nazivom Oštra Luka.
Tokom rata u BiH borbe su vođene i za Oštru Luku, koja je pri kraju rata (tokom ofanzive armije BiH) pala ali je povraćena protiofanzivom vojske Republike Srpske.
Stanovništvo
Oštra Luka ima većinsku srpsku populaciju.
Područje opštine Ribnik čine naseljena mjesta:
Busije, Velijašnica, Velije, Gornja Previja, Gornja Slatina, Gornje Ratkovo, Gornje Sokolovo, Gornji Vrbljani, Gornji Ribnik, Donja Previja, Donja Slatina, Donje Ratkovo, Donje Sokolovo, Donji Ribnik, Donji Vrbljani, Dragoraj, Zableće, Jarice, Ljubine, Rastoka, Sitnica, Sredice, Stražice, Treskavac, Crkveno, Čađavica, Hasići*.
Dijelovi prijeratnih naseljenih mjesta: Velečevo, Gornje Ratkovo, Donje Ratkovo, Donje Sokolovo, Dubočani, Jarice i Ljubine pripadaju Federaciji BiH, tj. federalnoj opštini Ključ.
Opština Ribnik je teritorijalno organizovana u pet mjesnih zajednica:
MZ Vrbljani, MZ Previja, MZ Ribnik, MZ Sitnica, MZ Crkvina.
Poslije potpisivanja Dejtonskog sporazuma, dio prijeratne opštine Ključ, sa gradom Ključem ušao je u sastav Federacije BiH, a od dijela koji je ušao u sastav Republike Srpske formirana je opština Ribnik.
Površina opštine je 507 km². Oko 70 % prostora opštine je brdsko–planinsko, odnosno nalazi se iznad 500 metara nadmorske visine. Najznačajnije planine su: Dimitor, Šiša, Lisina, Osoje i Manjača. Ostale površine se nalaze oko glavnih rečnih tokova Sane i Ribnika.
Opština je bogata šumom, vodom i netaknutom prirodom. Površina pod šumom iznosi 38.000 hektara, što je 64% teritorije opštine. Opština Ribnik u ukupnom bogatstvu šuma RS učestvuje sa 13%. Najznačajnije i najkvalitetnije vrste drveta su jele i smrče, a od listopadnih: bukva, javor, brest, jasin i lipa.
Danas je Ribnik poznat po lovu i ribolovu. U Ribniku ima nekoliko pećina, a jedna od njih nosi naziv jama Ledana. Mnogi planinari iz Banja Luke i Prijedora je posjećuju. Većina takmičenja u ribolovu u Republici Srpskoj se održava na rijeci Ribnik koja protiče kroz istoimeno mjesto.
Klima je pretežno umjereno-kontinentalna, naročito u nižim dijelovima gdje su ljeta toplija, a zime blaže u odnosu na više predjele.
Ribnik je u toku Drugog svetskog rata pretrpelo veliku ekonomsku štetu jer su Nemci posekli mnoge šume. Ribnik je posle rata 1990-ih bio dosta uništen.
U opštini većinsko stanovništvo čine Srbi. U opštini trenutno živi oko 9.300 stanovnika.
 |
 |
Nalazi se u jugozapadnom dijelu Republike Srpske, na Plivskom jezeru. Graniči se sa opštinama Šipovo, Mrkonjić Grad i Jajce. Jezero je podjednako udaljeno od ova tri grada.
Prije rata, opština Jezero je bila mjesna zajednica u sastavu opštine Jajce. Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma , linija razgraničenja entiteta je razdvojila Jezero od Jajca. Tako je opština Jezero osnovana odlukom Narodne skupštine Republike Srpske u junu mjesecu 1996. godine.
Područje opštine Jezero čine naseljena mjesta: Barevo, Borci, Bravnice, Drenov Do, Đumezlije, Jezero, Kovačevac, Ljoljići i Perućica, Prisoje, Čerkazovići.
Dijelovi naseljenih mjesta: Barevo, Drenov Do i Prisoje su podijeljeni između opština Jezero i Jajce.
U opštini se nalazi i istoimeno naselje Jezero, a pored njega još 8 seoskih naselja: Prisoje I, Prisoje II, Kovačevac, Borci, Đumezlije, Perućica, Čerkazovići, Ljoljići i Drenov Do. Trenutno, broj stanovnika je oko 1.570 a prosječna gustina naseljenosti je 24 stanovnika po kvadratnom kilometru.
Teritorija je brdsko-planinska i kotlinska. Nadmorska visina se kreće u rasponu od 432 do 1267 metara. Planine u opštini su Gorica i Sinjakovo, a rijeke Pliva i Jošavka sa svojim pritokama. Pliva se ulijeva u Plivsko jezero koje predstavlja prirodnu akumulaciju za hidroelektranu Jajce 1.
 |
 |
O starinskoj narodnoj nošnji Bos. Krajine
Naše starinske narodne nošnje, sa lepim vezom u više boja, sve više nestaje u ovima našim krajevima, ali se oseća i izvesna težnja da se to nestajanje i zaustavlјa. Kod ženskinja po varošima oseća se u novije vreme sve veće interesovanje za naše narodne vezove i težnja da se primene na varoškoj evropskoj nošnji. Sretate po većim varošima, ne retko, ženske sa narodnim vezom na odelu evropskoga kroja. Preko zime održava se u svakoj većoj varoši Jugoslavije, a naročito u prestonici, sveslovenska kostimirana zabava gde prve dame dolaze u narodnom odelu raznih slovenskih krojeva i gde posebni odbor ocenjuje koja je nošnja najstarinskija i najlepša. Svako selo razlikuje se po nečem jedno od drugoga, a naročito u nošnji. Ipak ima i većih oblasnih celina i krajeva sa nečim zajedničkim u narodnoj nošnji. Tako jednu celinu u nošnji čini Bosanska Krajina, Severna Dalmacija sa Bukovicom i ravnim Kotarima, Lika, Kordun i Banija u Hrvatskoj i čak Žumberak na granici Kranjske. Naročito je bila lepa i očuvana narodna nošnja na tome celom prostoru pre nekih 70 do 80 godina. Ona se sastojala, kod ženskih, iz duge košulјe od lana, na kojoj su i prsa i rukavi bili potpuno izvezeni, a po dnu košulјe »uzveza«. Vezena je vunicom u tri boje: u crvenkastoj, plavoj i zelenoj i to bojama bilјa. Košulјa je bila opasana tkanicom i na njoj široki komadi plave ili crvene čohe, zvane »riza«, sa svilenim vezom u više boja. Oblačio se zubun, dug do ispod kolena, bez rukava i to devojke bele, a žene omorite u vrano ili zatvoreno plavo. Ozada, podnu zubuna je široka »ovtoka« čohe, crvene ili plave, sa svilenim vezom u više boja. Napred je opasana suknenom pregačom sa utkanim šarama u više boja. Na nogama su bile čarape išarane i »nazuvci« sa vezom po »rizi«. Na glavi je žena imala belu maramu od lana koja se zvala negde bošča, a negde jagluk. Bila je sva izvezena u tri boje. Devojka je mesto marame nosila crvenu čohanu kapu iskićenu srebrnim parama. Na prsima su devojke i mlađe žene nosile »gerdane« od srebrnih para, cvancika, i sa nekoliko talira-kretaša. — I muški su nosili vezenu košulјu koju mlada nosi u svome devojačkom ruhu kao dar mladoženji na dan svadbe. I na muškom zubunu je bila široka »ovtoka« sa vezom. Na većim skupovima kod crkve i na »maslima« (zavetinama seoskim) gde je na stotine žena i devojaka, to šarenilo i lepota zasenjavaju oči. Nije očuvan opis nošnje svih naših krajeva. U mnogim krajevima je starinska narodna nošnja iščezla bez traga i glasa. Očuvala se samo u muzejima. Kad se upoređuje nošnja tih raznih spomenutih krajeva, može se uočiti da ima nešto zajedničko sa starom nošnjom Hercegovine i Crne Gore i to u zubunu i vezu. Naročito je sličan vez starinske nošnje Bosanske Krajine, što se tiče zubuna i veza na košulјi, sa kosovskim vezom i nekih delova Južne Srbije. Te zajedničke crte u starinskoj nošnji Bosanske Krajine i onoj u Staroj Srbiji rastavila je Srednja Bosna, naročito oko Sarajeva, gde je bio snažan uticaj turske varoške nošnje. Tu žene nose dimije, tursku ženeku nošnju, a zubun sa vezom, nazvan »ćurdija« dobio je kraći oblik varoške balkanske nošnje. Ta ženska nošnja nije lepa. Starinska narodna nošnja delomično se očuvala na gore označenom prostoru i to dobro u Severnoj Dalmaciji sa Bukovicom i Ravnim Kotarima. U Lici je pre 70 godina sasvim nestalo. Očuvali su se neki delovi starinske nošnje na starim ženama u Kordunu i Baniji i u Žumberku na granici Slovenije. Iza okupacije nestaje starinske narodne nošnje u svoj Bosanskoj Krajini i to postepeno, s jedne strane od Like, a sa druge strane od Slavonije. Najočuvanija je ta narodna nošnja samo u Zmijanju, oblasti između reka Sane n Vrbasa i varoši Jajca i Banje Luke. Samo je zubun sve kraći, sa manje veza, i na zubunu, košulјi i bošči vez je u jednoj boji, plavoj. Najočuvanija je ta starinska nošnja Bosanske Krajine, sa najviše veza u tri boje, u Banjalučkoj Vrhovini na desnoj strani Vrbasa kod Skender Vakufa, i to u selima: Imlјani, Vlatkovići, Kobilјa i Grbavica. Ova sela spadaju srezu Kotor Varoš, u Vrbaskoj Banovini. To se vidi na priloženim slikama po odelu devojke i mlađih žena u velikoj porodičnoj zadruzi Adama Grubača u Imlјanima koji ima 40 čelјadi. Tu je sve vezeno u tri boje, što čini vanredan utisak na većim skupovima žena i devojaka kad se to šarenilo i prelevanje boja posmatra na sunčanom sjaju. To je najlepša slika naše starinske nošnje, sa najviše starinskog veza u više boja, koje sam vidio na svojim putovanjima. A ne može se čovek dosta da načudi da je to vezla žena koja ne zna ni čitati ni pisati. Strastvena vezilјa veze pokraj slabe svetlosti od vatre na ognjištu, pa čak i na mesečini. Stari vezeni komadi, gde su se očuvali i gde ih već nestaje, postali su predmet trgovine. A iza rata naglo nestaje narodne nošnje i u Zmijanju. Vezene rukave skidaju sa košulјa. Pregače i vezene rukave kupuju u obližnjim varošima lјubitelјi veza kojima popunjuju svoj sobni nameštaj. Čak i po koja strankinja iz bela sveta svrati autom u Mrkonjića Grad (Varcar Vakuf) i pokupuje rukave i pregače na pazaru i dućanima, jer i trgovci to kupuju i preprodavaju u dućanima. Primera motiva narodnog veza u domaćoj industriji ima naročito snažnog zamaha u Hrvatskoj, blagodareći osnivaču Etnografskog muzeja u Zagrebu, g. Bergeru, koji je zaposlio hilјadama žena, priređivao izložbe naših narodnih vezova na strani. Nјemu najvećim delom dugujemo zahvalnost što je čitava Evropa, pa čak i daleka Amerika, poznala našo vezove i zavolela ih. —U Bosni, u Sarajevu, postoji već skoro 50 god. „Banovinska tkaonica beza i vezionica“ koja učestvuje na izložbama, gde dobiva odlikovanja i priznanja. Tu skoro učestvovala je na izložbama u Hagu i Kopenhagenu, gde su naši narodni vezovi pobudili interesovanje. Uprava te »Banovinske tkaonice beza i vezionice« u Sarajevu ulaže i razumevanja i volјe da se rad što više razvije. Trebalo bi da je sva naša inteligencija u tome pomogne i da se i drugi krajevi ugledaju na nju, a naročito krajevi Vrbaske banovine u kojoj je najviše očuvano našega najstarinskijeg veza i gde bi se mogao zaposliti i naći zarade toliki naš ženski svet.
Autori: Milan Karanović
KALENDAR SPKD PROSVJETA, 01.01.1932
Nošnje Bosanske Krajine
Ove nošnje pripadaju tipu dinarskih nošnji koje se prostiru od zapadne Bosne do oblasti Imljana, Banjalučke vrhovine i Travnika na istoku, od padina Grmeča, preko Potkozarja do Prnjavora na severu, odnosno do Grahova, Glamoča, Kupresa i Bugojna na jugu. Ipak pojedine nošnje ove grupe se svrstavaju u grupu srednjobosanskih i posavskih nošnji.U ovako rasprostranjenoj oblasti pojavljuje se veliki broj varijanti srpskih nošnji sa bitnim razlikama u kroju odevnih predmeta, u ornamentici ili pak u načinu nošenja pojedinih delova.
Glavne odlike dinarskog tipa u ženskoj nošnji su: duga lanena košulja, vunena pregača i pojas, zatim različiti zubuni tj. Kraći i duži haljeci, u šta spada i vunena haljina često nazivana modrina ili raša, vunene čarape, opanci oputnjaci i crvena kapa sa belom maramom nazivana bošča.
Mušku dinarsku nošnju karakteriše kraća lanena košulja, gaće sa uskim nogavicama ili čakšire, zatim sukneni zubun, čohana ječerma, tkanica, čarape, opanci oputnjaci i crvena kapa sa ili bez resa.
S obzirom da je lanena košulja osnovni odevni predmet dinarske muške i ženske nošnje, potrebno je o njoj nešto više progovoriti. Po pravilu, košulja se oblačila na samo telo i leti i zimi. Preko nje se vezuje ili opasuje pojas - tkanica, a zimi se na nju oblači zubun i haljina, odnosno ječerma kod muškaraca.
Uglavnom se radi o ravnom komadu platna koji je savijen po dužini te nema šavova na ramenima ali ima otvor za glavu. Rukavi su ravni, te da bi se dobila potrebna širina za kretanje, između stana i rukava se ušiva manja kocka.
Ženska košulja je sa obe strane proširena jednim klinom i dugačka je do pola listova. Muška košulja je kraća, dužine do kukova, obično se upasuje u gaće ili čakšire i nema klinove sa strane.
Za obe košulje je karakterističan vezeni ukras na otvoro za glavu, obično vezen vunom u 4 boje, mada postoji i vez belim koncem naročito kod muških košulja. Ponegde se pojedini delovi veza izrađuju posebno, pa se potom prišivaju na košulju, a u narodu su poznati pod nazivom ošve.
Crvena kapa je takođe zajednički elemenat ženske i muške nošnje. Devojačke i nevestinske kape su obavezno ukrašene novčićima, dok udate žene preko kape prebacuju belu maramu bošču vezenu raznobojnom vunom.
Muškarci ponekad preko kape nose omotan crveni vuneni šal, dok oni koji ne nose šal imaju kapu ukrašenu crnim vezom.
Za ostale delove dinarske nošnje se koristi ovčija vuna vlastite proizvodnje koju su žene prale, grebale, češljale, prele pa od takvih niti tkale sukno koje se ostavlja sirovo ili boji u modru, crnu ili crvenu boju.
Opanci su izrađivani od sirove, neprerađene kože.Dinarska nošnja u Bosanskoj krajini nije potpuna bez nakita koji je veoma bogat, a usredsređuje se na glavu, kosu i prsa.
Nakit je od srebra ili srebrbih legura, dok je retko kad od drugih metala.
Kod muškaraca se ističu toke koje se pričvršćuju na prsluk ili ječermu i deo su svečane nošnje.
Ženski nakit je bogatiji i čine ga igle, upletnjaci, naušnice, narukvice, prstenje i pafte.Posebnu ulogu u ženskom nakitu ima ogrlica sa kovanim novcem koja se zove đerdan. Međutim on je izgubivši prvobitnu ulogu i funkciju uokviravanja lica, postao dugačko platno, sa nizom prišivenih srebrnjaka koje devojka spremna za udaju dobija u miraz od svojih roditelja.
Danijela Vasilić - Pregače Bosanske Krajine
Zorislava Čulić - Narodne nošnje u BiH
Milan Karanović - Zubun u Bosni
|
|
|
|
Banja Luka
Banja Luka 
Bos.Krajina ca 1878.
 Donji Unac |
 Donji Unac |
 Ključ, Glamoč, Petrovac |
 |
|
Glamoč
|
|
|
| Janj | Šipovo |
 |
 |
Podgrmeč
 |
 |
| Potkozarje |
|
|
|
|
| Zmijanje | Zmijanje |
 Lijevče |
 Lijevče |
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
Bosanska vila 1889.god.
Migracione struje iz Starog Vlaha, Crne Gore i Hercegovine u pravcu naseljavanja Bosanske Krajine.Odmah kako su Turci zauzeli tadasnju Bosnu 1463. godine naseljavali su pravoslavno stanovništvo blizu granice.Turci su uglavnom oko 1480. godine držali oblast oko Kupresa, Duvna, Lijevna, Glamoca i izvorni kraj rijeke Unca,nešto zemlje u Gornjoj Pljevi i na Sani do Kamengrada, Skoplja, Lašve i Vlašica, istocnu Bosnu sa Maglajem,Vlasenicama i Zvornikom.Svud tuda su Turci iz vojnickih obzira morali naseljavati Srbe, koji su kao martolozi i drugi neredovni vojnici cuvaligranicu, cetovali i u ratu vojevali na turskoj strani. Do 1503. su turske granice na sjeveru otprilike iste, ali su se izatoga brzo mijenjale.Turci su 1512. godine uzeli srebrenicku banovinu.Od jajacke banovine su držali Ugri još samo donju Pljevu i vrbasku dolinu od Jajca do Save......
Zbornik Matice Srpske, 1956.
Srpski svatovi u Bosanskoj Krajini
Momak i đevojka udaju se od petnaeste do dvadesete godine. Malo koje dočeka dvadesetu godinu, a da se ne uda ili ne oženi. Ako pređu dvadesetu godinu, kaže im se „stari momak" ili „stara đevojka."Čim je sinu petnaesta godina, roditelji mu gledaju đevojku, all on sam, Bože sačuvaj. Momak je sa svim nevin i stidan pred starijima,' a o svojoj ženidbi neće progovoriti, pa makar se nikad i ne oženio. Ako mu kućani naspomenu što o ženidbi, sav pocrveni od stida, i hoće u zemlju da propadne. Ako su mu tu roditelji, pobjeći će na polje. I đevojka je ista taka. Ako je momak samac radije će otići, konšiji ili kome od roda, da mu gleda đevojku; nego li on sam. Kad roditelji za sina gledaju đevojku, najviše paze na rod — pleme — soj. Kod roditelja đevojačkih traže i ispituju najviše pak ova svojstva: Doji li dobro đevojačka majka svoju đecu ? — Da li joj dijete prije godine prohoda ? — Jesu li joj đeca mrla ? — Jesu li u đetinjstvu pobolijevala ?
— Da li je boli glava često ? — Da li trpi od zubobolje ? — Jesu li joj zubi zdravi i bijeli? Ima li joj ko u rodu padavicu? (gorsku bolest.) — Ima li joj mati ili rod kakovu priljepčivu bolest ? (Vrancu — sifilističku bolest) Ima li joj ko u rodu sušicu ? Jesu li joj baba i šukunbaba bile zdrave? — Da li joj mati mučno rađa đecu ? — U opšte, ima li ta porodica dug vijek? — Je li joj mati vračara i paljkalica? — Da li umije svoje kućne poslove ? — Umije li u svojoj kući dočekati: kuma, popa, prijatelja, namjernika ? — Zna li svoje ženske poslove : tkati, presti, šiti, grebenati, vesti? .... Jesu li joj otac, braća, rođaci: lupeži, kradljivci, lašci, inačije, psovači, katili i t. d. Kada se dozna kroz deveta usta za sve i odgovori na gore navedena pitanja: „jest, nema, nije, nijesu i t. d." onda se pristupa „zagledanju." Prvo viđenje momka sa đevojkom bude na zboru ili piru. Uvati se momak u kolo do one đevojke, koju su već izpipali i koju su namjerni uzeti.Kada se puste iz kola momak odvede đevojku, te je sa njezinom rodbinom počasti sa rakijom, koju u ploski u svom premetaču nosi; ili im uzme kakova voća kao miloštu. Za tim obično u jesen — ide se na zagled t. j. da se vide i po drugi put; da vidi đevojačka Familija momka a on njih. Zagledanje ide ovako: spremi se momak i tac mu i obuku se što ljepše. Ako nemaju u sebe hallša pozajme u konšiluku. U veče, kada se suton uhvati; pojašu konje a ponesu sa sobom plosku rakije, i idu upravo u kuću đevojačku. U kući ih dočekaju, spreme im večeru i to obično cicvaru. Kada se postavi trpeza (sofra, stolica) zagledači izvade rakiju i časte đevojačkog oca i mater pa i drugu kućnu čeljad. Kod trpeze drži đevojka luč — svijetln im. Momak je sasvim smjeran, stidljiv i ništa ne progovori cijelu veče. Sve mu je to : ako kad koji slatki pogled ispod obrva baci na đevojku — inače je anđelak. Često puta bude, da je i ne vidi siromah. Po večeri posjede zagledači malo, a za tim pojašu konje i odu kući. Poslije nekoliko dana dođe otac momkov opet kući đevojačkoj i ponese sa sobom plosku rakije. Ovi ga dočekaju, spreme mu ručak ili večeru, a on izvadi rakiju i ponudi roditeljima đevojačkijem. Ako ovi počnu piti ? to je znak da će dati đevojku i znak je da je đevojka kail poći. — Ako li ne ? nego vrati rakiju; izgovorom, da im đevojka nije na udaju; onda niti je dadu, niti đevojka ima volju za istog. Kada je sretno i popije se rakija, kao što rekoh: otac momkov se veseo vraća kući i sprema se na „prošnju." Na konja mu priveže đevojka jedan peškir, kao znak da je dobro zagledanje prošlo. — A on nju daruje.Za prošnju ispeče se dobra jalova ovca, prosački kruv, kolači, pite, sirac i poveća mješina rakije. Za đevojku pakobaška spremi se jelo. Na protnju pođu po dvoje od muškinja i jedno žensko. Muško ide uz spremljena jela i pića, da dobro podvore đevojačku rodbinu, a žensko ide da previdi ruho đevojačko. — Kada se prosci kod kuće đevojačke pročaste vraćaju se kući. Pri polasku ispitaju novoga prijatelja koliko će svatova povesti i koliko „mira" — otkupnine — svadbarine ponijeti i u koji će dan doći po đevojku. Kad pođu prosci, svakom prosačkom konju priveže đevojka po jedan peškir za uzdu. Mir —svad• barina, to je u narodu ukorijenjen a jako rđav običaj. Kad dotični dođu po đevojku, mora se donijeti đevojačkom ocu deset dukata ili već za koliko su se pogodili da plati đevojku, inače mu je neće dati. — Za urečeno vrijeme vodnje spremaju se obje stranke. Koji ženi sina kupi svatove. Starješina ILI čauš, koji će biti u svatovima; uzima plosku rakije i ide od kuće do kuće, iz koje je namjeran zvati u svatove, te nudi rakijom i kaže za što. Ovaj ako popije rakiju, znak je da će u svatove ići. Ako li ne popije, to odbija poziv. Kad svatovi u uročeno vrijeme dolaze skupljaju se pred kuću onoga što se ženi; dolazak svoj javi svaki sa pucanjem iz puške. Kad su svi svatovi na okupu: noću pojašu konje i idu kući đevojačkoj. Čim dođu, ođašu konje i uđu u kuću. Svatovi postave trpezu a na nju metnu jabuku i u nju ubodu žuti dukat i prsten. Sad dođe otac đevojački i kaže prnjatelju: „vadi otkup — mir, jer đevojku nećete dobiti, dok je ne otkupite." Tu nastane velika pogodba, ma i ako su pogodili recimo deset dukata; jer otac momkov izvadi pet dukata, pa pruži prijatelju novom, a ovaj neće ni da ih nogleda — odbaci ih. — Onaj daje sedam dukata, a ovaj opet neće. Na pošljetku izvadi devet dukata i jedva ga sad primoraju da uzme. Kad primi novce za đevojku, prijatelji se sad pomire i poljube. Sad izvede brat đevojački đevojku i dovede je trpezi; nazvavši svatovima Boga. Oni svi ustanu na noge i otprime Boga. Onda će brat đevojački glasno učiniti: „Ko se prima sestre moje, do volje i do nevolje." Otac momkov priđe mu i reče: „Primam ja i Bog, do volje i do nevolje." Onda brat đevojački reče: „Evo ti mila moja sestra, a ti meni daj dar." Momkov otac primi đevojku za ruku i daruje joj brata. — Sad joj pokaže prsten na trpezi i progovori joj: „Ako je dobra volja i nijesi se drugom obećala, uzmi onaj prsten i jabuku." Sad đevojka priđe ocu i poljubi ga u ruku a tako i budućem svome „ćaći," kumu, starom svatu, materi i drugima starijim. Zatim prikloni skute, sagne se i uzme jabuku i metne u njedra, a svatovi viknu: „živila!" Žri izvođenju đevojke na prsten, ako nema brata to ga može zamijeniti: stričević, mlad stric, sestrin i t. d. Iza toga priđe đever đevojci, ogrnut crvenom kabanicom i primi đevojku, pa ju ogrno sa kabanicom i stupi među svatove. Svatovi sad povade jelo i piće, što su donijeli sa sobom, i postave sami, pa počnu piti i jesti. To se zove: svatovska večera. Sad svatovi gledaju da opnju koga od kućne čeljadi ili od pozvatih. Pije se i jede, pjeva, puca iz pušaka sve do zore. Pred zoru dignu svatovi svoju trpezu (sofru) a đevojački otac sad postavi drugu i posjeda svatove, pa navali sad sa svojim različitijem jelima i pićem. — Sad gledaju na svaki način da opiju svatove. Navale na njih medenom rakijom, ali se oni dakako čuvaju. Nijesam kazao: kad se vodi đevojka, i đuvegija pođe u svatove. U svatovima je kum sve, što on zapovjedi mora se slušati. Njegov najveći sluga jest „svatovski čauš." Taj se uvijek bira kao najdosjetljiviji, kao najbolji šaljivčina. On je uvijek na polju, čuva konje, da im ko repove ne počupa ili ne odsiječe. Osobito odijelo ima na sebi, a u ruci buzdovan, s kojim se brani i lupa po krovovima zgrada i kuća kao gromom. Kad kum čaušu šapne da je vrijeme putovati; on počne lupati i vikati: „azurala, kićeni svatovi, spremte konje, pritežte kolane, da vodimo lijepu đevojku; da ranimo da ne odocnimo, kratki danci a vrletni klanci, a nami su daleki konaci."
Skoči sve na noge. Svatovi traže što da ponesu; kao kokoš, žlicu (kašiku) lonac ili K0JU DRUGU stvar. To objese konju o unikašu, đevojke, drugarice isprošene, vežu svatovnma na kape vješala od kukuruza, radiše, šljivove, lješnjikove, orahove i t. d. Konjima vežu peškire za uzde a svatovi ih daruju. Kada je sve gotovo, kada je ruho1) đevojačko natovareno i komora predata čaušu ; izvede đever đevojku na velika vrata iz kuće, kućna joj čeljad govore: „Sretno, sretno!" Sad stanu pred kuću kod konja, na kome će jahati đevojka; a toga časa dođe joj otac, pa prekioni koljeno u desno noge, đevojka priđe mu i poljubi ga u ruku i ište blagoslov. On je blagoslovn i oprosti joj sve, ako ga je u čemu uvrijedila. Stane mu na koljeno i baci se na konja, a ogrnu je crvenom kabanicom, pa zapucaju puške i pojure konje. Malo ih otac đevojački isprati sa svojijem prijateljima i vrate se. Svatovi ođure preko polja igrajući konje, pjovajući pjesmu na sav glas i pucajući. U putu, ako svatovi koga sretnu, napoje ga. Iz po puta odleti jedan kući i javi da idu svatovi. Taj se zove muštulgdžija. Muštulugdžija dobije košulju od matere mladoženjine — ređe peškir. Kada se svatovi prikuče kući na jedno 50—100 koračaji; nekolicina njih koji IMaju dobre konje, poteku. Koji uteče dobije košulju. Kad svatovi dođu pred kuću, barjaktar zapriječi vrata s barjakom, i ne da nikom u kuću, dok mu se ne da dar. Dok barjaktar drži vrata zaprta; đevojci donesu puno rešeto žita i na konju još sjedeći, počne rediti, a kad je nekoliko puta okrenula žito u rešetu, baci ga preko glave i udari čauša, kojin se već kasnije postavio tamo, samo da izvede veći smijeh. Onda joj donesu mašu (ožeg) i đevojka zamane njom i vridalji je preko kuće. Sad joj donesu muško dijete od tri do četiri godine i metnu ga u krilo đevojci na konja. Ona ga zagrli i poljubi, na ga daruje obično sa malijem čarapicama punim oraha, lješnika i jabuka. U tom se vrata otvore i đevojka sjaše sa konja, priđu pragu sa đevojkom: ona se prekrsti i pokloni, na korači desnom nogom u kuću. U kući obiće oko ognjišta tri puta pred sunce i više vatre u pročelju, metne tri metenije i poljubi ognjište. Ako koje jelo kod vatre ima, dođe mu i promiješa ga, pa uzme malo i okusi. Za tim dođe đeveru, pa iziđu na mapa vrata i odu u zgradu (klijet). Tamo je okolo domaća čeljad, i sad se s njima upoznaje. Prijs no što svatovi dođu, skupi se cijelo selo na pir, a i iz drugih sela također dođu. Uhvate narodno kolo, te igraju,pjevaju, pucaju, vrište, skaču bacaju se kamena s ramena i t. d. Đever izvede đevojku prekritu sa prvenom kabanicom, pa ju voda po piru. Koga god srste pokioni mu se do crne zemlje, pa ako je mlado žensko ; poljube se u obraz, a zatim se opet pokloni i idu dalje. Ako jes starije poljubi ga u ruku, i to ide tako cijeli dan. Đevojka je više obučena kao žena: zimi ima crnu haljinu, zubun vrio umjetno izvezen; tkanicu i pregaču. Na glavi ima bijesnu maramu (bošču) a po njoj kapu i po tom se poznaje da je još đevojka t. j. da je nevjenčata. Svatovi obično hodaju tamo amo, i poje svijst sa rakijom iz svojih iposaka, što su ih donijeli od novoga prijatelja. Svatovi zameću šalu, igraju, pjevaju, pucaju i t.. d. Kada su se malo odmorili, iznesu trku za pješake. Na trku se meće obično košulja ili dobar peškir. Momci, koji mogu polećeti, svuku sve do gaća i zađu za jednu dvije uvrati i poteku; koji dotrči prvi do biljege, dobije već što je metnuto. Ne" samo da je momak, što je utekao veseo, nego se i mjesto iz koga je, veseli i diči. Tako se trka postavlja i za ženskinje. Obično se za njih meće na trku pregača, tkanica ili što drugo. To je lijepo gledati, a i smješno je. Iza toga postavi se na jedan manji puškomet na dasku, pečeno bravlje pleće sa mesom — razumije se. Sad koji su dobre nišandžije pucaju na pleće. Prvi pukne ćuvegija (mladoženja) — a za tim stari. Kada su od vlade puške pokupljene, onda nišane sa kamenicama. Ko ucilja pleće, njegovo je. Iza toga postavlja se svatovski sto. U začelje stolu, sjedne pop; do popa s desne strane kum, a s lijeve stari svat; do kuma mladoženja, a do staroga svata barjaktar, na za tim redom svi svatovi po starini. Za svatovski sto malo ko drugi sjedne osim svatova. Svatovi tako posjedaju i narede se za praznim stolom. Sad zađe đever sa đevojkom ispred svatova: đevojka nosi pehar (bukaru, žbanj) pun vode i žpicu (kašiku); a đever leđen i poljevak (peškir kojim se utire), pa dođu prvom popu te mu popiju vode na ruke da se umije, po tom mora darivnti; baciti dar u leđen. Za tim idu kumu, ćuvegiji, starom svatu, barjaktaru i drugim svatovima redom. Svaki mora u leđen nešto baciti u novcu. Obično kum i đuvegija daju po žut dukat. To se zove „poljevač i na." Iza poljevačnne razdaje se svatovima i kućnoj čeljadi dar đevojački. Ode đevojka sa đeverom i na maši (ožegu) donesu veliku rnu darova, pa stanu više kuma. Čauš sad uđe u krug stopu svatovskom i pruža najprije: dar mladoženjin, a čauš ga premetne nekoliko puta i sa vrlo smiješnim govorom okiti i baci ćuvegiji oko vrata govoreći mu: „Plati, ako ne'š, a ti vrati!" Tako se prikazuju darovi i svima drugijem, koje će ih dobiti. Sad dođe đever sa đevojkom među svatove sa izdubljenpm hljebom na srednni i kupe otkup od svatova za darove. Novci se bacaju na hljeb, da svak vidi koliko je ko dao. Čauš blagosilja i hvali pojedine, a popojedine pošteno i izruži, da ni psi s mislom ne bi polokali, — ali mu to odbiju na šapu. Iza ovoga postavlja se svatovsko jelo na sto, ali domaćinovo ništa. Tu se samo postavljaju svatovske „buklije," i to na ovi način : Uđe čauš među svatove i stane kod stopa, pa mu dadu najprije kumovu bukliju1). On ju okiti što ljepše govorom i prikaže svatovima i narodu, što okopo stoji, sa najljepšijem izrazima, na cijelu navardu metne pred popa. Osobito su lijepi prikazi i svatovske zdravice; ali bi me daleko odvelo kada bi ih sviju opisao1). Za tim dodadu mu busliju starog svata, barjaktarovu, pa onda redom sviju drugih svatova. Uza svaku, kao što spomenuh, čauš reče po koju. Kada su sve buklije prikazate pop ustane i blagoslovi sto, a sad počnu jesti i piti i uza svaku čašu i zdravicu govore. Đevojka se uvijek nokloni kada se koja zdravica reče, ma bila za koga. Pije se, jede, zdravi i pjeva sve do noći. Kolo igra uvijek a puška puca. Pred noć uzme kumi đever momka đevojku i zovnu popa pa idu u zgradu i vjenčaju ih. Snaša po kumovoj zapovijedi izuje mladoženju, a on nju; tako isto i raspašu jedno drugo. Snaša poljubi mladoženju u ruku, a on nju u čelo i to sve u prisustvu kuma i đevera. Za tim ih svedu u ložnicu. Kum ih pokrije a đever pukne iz puške preko njih — i sad zatvore zgradu (klijet). Svatovi se u kući cijelu noć vesele i zameću različite narodne šale.Sjutra dan, kada dođe mladoženja iz ložnice, uvate ga i svežu sa đeverom, a to čine za to, što su im snašu ukrali. Oni se otkupe medenom rakijom, i pušte ih. Svatovi toga dana ručaju, a za tim razilaze se kućama. Kad koji pođe opali iz puške a snaša ga isprati, poljubi ga, a on je daruje i svjetuje je, da bude dobra i poslušna. — Ovo je originalna svadba, no bude kadkad po koji izuzetak, ali rijetko biva: krijući odvući đevojku, 'oteti ju, ukrasti i t. d. Snaša prve godine čestito služi : ustaje najranije a liježe najkasnnje. U veče izuje starije, njihovu obuću uredi i osuši, opanke naveže, čarape, ako su gđe poderate, okrpi. Trpezu postavlja, diže, svijetli, pere sude, namiruje stoku, napravlja ložnice, zapretava vatru . . . U jutru naloži vatru, počisti, uspremi, donese vode, opere sude i t. d. Snaša je skromna i poslušna, kadgod iziđe i uđe u kuću, pokloni se. Kad koji stariji pođe iz kuće na rad snaša ga isprati i poljubi u ruku, a kad dolazi t. j. vraća se kući, iziđe pred njih i dočeka ih. Na putu, pa vrelu, kod crkve, s kim se god srete, pokloni se i poljubi ga u ruku. Mladoženju mlada ne zove imenom nego: „on njega, onaj — —" A tako isto i on zamjenjuje njezino ime sa: „ona,nje, nju — —" Oca mladoženjina — svekra — zove: „ćaćom, ćajom," a svekrvu: „majom,majkom." Mladoženjina brata zove, ako je manji „bracika," ako je veći „brale," ako je pri godinama: „brajan, brajenko, brajo, brajko —." Zaovu zove: „sejom, sekom, sestrom." Svekrovog brata : „stricom, strikom" a ženu mu: „strinom, strikom." — Nju sva kućna čeljad zovu: „snašom, snajkom, snašicom." U dubokoj starosti počnu ona i čovjek joj zvati se imenom. Kad pošlje godinu dana začujo se kod snaše piska i kmeka sina ili šćeri, ta vreva mladu skuči — i umanji se u kući ona lijepa usluga. Od toga časa ona postane „reduša" u kući. Tu počne tonuti ime „snaša," jer počnu je sad neki prozivati „majkom" a neki „strikom." Pa i ja od te dreke pometoh se, i moradoh prestati.
Autor(i): PETAR MIRKOVIĆ
Publikacija: BOSANSKA VILA
Datum izdavanja: 01/12/1887
U Bišću, 1887.
ŽENSKE MOBE IZ BOSANSKE KRAJINE
UVOD
Cilj ovoga rada je da pokušamo dati mali doprinos u proučavanju ženskih moba (jedan od oblika udruživanja i međusobnog ispomaganja radne snage na selu) koje su rasprostranjene na cijelom srpskom etničkom prostoru.
Koliko su pojedine ženske mobe bile zastupljene u našim krajevima, zavisilo je od fizičko – geografskih uslova (nadmorske visine, vrste zemljišta i klime), koji su direktno ili indirektno uticali na život i rad čovjeka, od stepena korišćenja savremenih mehanizacionih sredstava u obavljanju seoskih radova i od kupovine industrijskih tekstilnih sirovina i proizvoda.
Ženske mobe kao jedan od oblika udruženog rada u većini krajeva zadržale su se do 50-ih godina XX vijeka, dok su nekim siromašnijim, izolovanijim i manje pristupačnijim krajevima, gdje se tradicija našeg naroda duže zadržala ove vrste moba se i danas primjenjuju.
Međutim, pored osnovne funkcije mobe da se pomogne drugom u obavljanju nekog posla, narod se najčešće odazivao na mobe radi pjesme, igre i veselja, odnosno, radi svih onih lijepih stvari u toku rada koje su našeg čovjeka veselile, i zbog kojih je u većini slučajeva išao na mobe.
O značaju i funkciji ženskih moba u srpskoj tradicionalnoj kulturi pisali su T. Bratić, Milan Z. Vlajinac, Milan T. Vuković i mnogi drugi. Oni su u svojim radovima, baveći se naučno-istraživačkim radom prikazali, koliku je ulogu i značaj imala moba u socijalnoj kulturi našeg čovjeka.
POJAM MOBE
Moba je jedan od najbitnijih radnih običaja, koje je naš narod upražnjavao u svojoj tradiciji, a koji se i danas može primjetiti u nešto izmjenjenom obliku, prilagođeno vremenu i uslovima u kojem živi današnji čovjek sa sela. Opisujući koliki je značaj i ulogu imala moba u svakodnevnom radnom životučovjeka, moramo jasno razlikovati mobu od drugih vrsta udruženog rada (pozajmice, sprege, kuluka i sl.). Moba je dobrovoljno, besplatno pružanje pomoći komšiji, rođaku u obavljanju različitih poslova, koji su dio svakodnevnog života čovjeka od kosidbe, žetve, kopanja kukuruza, komušanja kukuruza, berbe grožđa i sl.
Po Milanu T. Vukoviću: “Moba, mobarenje, molba je najčešći običaj međusobnog pomaganja na selu. Kada se ukaže potreba za radom, domaćin saziva potreban broj radne snage. Rad je besplatan i dobrovoljan, a domaćin je obavezan radnike što bolje da ugosti.”1 Toma Bratić definiše mobu kao jedan od oblika udruženog rada, gdje jedan čovjek sazove više osoba, samih ili sa volovima i konjima da mu radi neki posao, pa mu za ovakvu radnju nije obavezan platiti.2
Moba, kao običaj udruženog ljudskog rada, terminološki je objedinjavao i kao takav se koristio u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Sremu, i Crnoj Gori. Prvobitni oblik termina moba je mòlba, koja se najčešće koristi u Srbiji, manje u BiH. U nekim srpskim krajevima narod kaže da ide u mobu ili molbu. U svim našim krajevima ova dva termina imala su istu funkciju i značaj, izuzev Crnogorskog primorja, gdje je molba predstavljala običaj kada se nekoliko mladih ljudi i žena udruže, pa jedan drugom sve poslove redom obavljaju, dok je moba predstavljala udruživanje mladih radi obavljanja konkretnog posla. Međutim, najstarija terminološka odrednica udruženog ljudskog rada zove se moljba. Funkcija i značaj moljbe u čovjekovom radu pominje se na prvim pisanim spomenicima i narodnim pjesmama. Simbolički značaj molbe okarakterisan je u značenju vjerske molitve, odnosno moljenje za razne usluge. U Bosni i Hercegovini u jednom kraju, najčešće se čuje da neko ide u umobu ili umobinju, a u drugom u mobinu ili mobinju. U pjesmi: “Ljubović i Ivankovića Kosa”, pjeva se kako je Ljubović sakupljao golemu mobinju: Ali u istoj pjesmi se kaže: “Sva je moba došla na užinu”.3 (Što znači da se na mobu išlo, tamo gdje je bilo “ića” i pića). Osnovni cilj i zadatak zbog čega se moba saziva je, da se sakupi što veći broj mladih ljudi (momaka i djevojaka), koji će se uz igru, pjesmu zbližiti a samim time i motivisati da što kvalitetnije obave posao zbog kojeg su došli. Mobe se mogu podjeliti na ženske, muške i mješovite. Međutim kategorički izvršiti selekciju moba na muške i ženske je veoma teško. Tako npr: u većini ženskih moba prisutni su muškarci, negdje da pripomognu u radu, a uglavnom radi druženja i zbližavanja. A kada ne bi bilo tako, te ženske mobe bi izgubile smisao za njihovo postojanje, odnosno sazivanje, jer su se na mobama rađale neke nove ljubavi, pronalazili bračni supružnici (najčešće iz susjednog sela). Najčešće ženske mobe su: prela ( kada su imala funkciju da se pripomogne domaćici u čijoj kući se saziva prelo) od češljanja i predenja vune do spremanja djevojačkog ruha (štrikanja, pletenja, šivanja i vezenja, žetva (više mješovita, muška i ženska).4 Prela su najčešće sazivana u Bosanskoj Krajini.
Možda jedne od najznačajnijih moba, koje bi dosljedno opravdale svoju funkciju i sadržaj su mobe iz sevapa i milosrđa tj. milosrdne mobe. Ove mobe se obavljaju kod siromanijih domaćina koji ne mogu sami da urade svoje poslove, kod bolesnih, kod inokosnih (udovica) žena i kod kuće u kojoj nema ženske čeljadi. Za razliku od mobe, pozajmice se moraju vratiti. Sva dešavanja koja se primjećuju u toku mobe, u pozajmici su dosta skromnija (od broja ljudi koji učestvuju, od veselosti samih ljudi do gozbe koja je skromnija). Pozajmica se može obaviti tako da se pozajmljuje stoka umjesto čovjeka ili za jednog kosača se vraćaju dva kopača (zato što je kosački rad teži od kopačkog). Sprega, sastavljanje, četvorenje je isto što i pozajmica, samo što se kod sprege die u pozajmicu sa radnom stokom, da se ore, vuče žito, sijeno, drvo, kamen i sl.5
Za razliku od mobe i pozajmice gdje je rad dobrovoljan, nekada za vrijeme srednjevijekovne srpske države i turskog perioda običaj je bio da se radna snaga prisilnim putem skupi i radi besplatno. Taj besplatni rad zove se kuluk. Ovaj rad su obavljali seljani za srednjevijekovne feudalce, a kasnije za turske age i begove i za potrebe okupatora ( u I i II svjetskom ratu).6
SAZIVANJE MOBE
Mobe sazivaju siromašni, srednjaci i bogataši (češće sazivaju mobe i na njihove mobe se više ljudi odazove). Običaj je da mobu saziva domaćin kuće – mobilac, ili neko mlađi iz njegove kuće, koga on pošalje, Čovjek koji se odaziva na mobu zove se mobar ili molbar. Moba se saziva zbog nemogućnosti čeljadi iz jednog domaćinstva da obave neke poslove u određeno vrijeme. Ženske mobe sazivaju domaćice ili njihove kćeri, radi toga što one ne mogu same da obave svoje poslove, a i da se potpomogne u spremanju djevojačkog ruha.
Mobe se sazivaju u različito doba godine u doba dana u zavisnosti od posla koje treba obaviti. Na osnovu ovoga važno je istaći da se prela, kao jedan od oblika ženskih moba više sazivaju zimi i u jesen, kada su dani kraće, a noći duže, kada ima manje posla u polju. Kada djevojke obave sve svoje dnevne radne obaveze, onda se u toku dugih zimskih noći upuste u prela koja traju negdje i do kasno u noć.
U Bosanskoj Krajini ženske mobe obično traju od Božićnih poklada pa sve do časnog posta.7 Na predenje kučine i vune žene idu kod komšinice uoči petka jer se tada “ne valja” kod svoje kuće
presti. U većini slučajeva na mobe su pozivani ljudi iz istog sela, međutim rado su pozivane i komšije iz susjednih sela radi druženja i zbližavanja, a dešavalo se da se neki i “orode”. Na ženske noćne mobe kao što su prela, uglavnom su pozivane djevojke iz sela u kojem se moba saziva, dok su momci prisutni na tim prelima najčešće iz susjednih sela. Naš narod se rado odazivao na mobu, jer je smatrao da je “ljudski pomoći nekome, odnosno da je to red”. Djevojkama je bila časta da budu pozvane na prelo, jer nije svaka djevojka mogla biti pozvana na prelo. Na prelu su djevojke prikazivale svoje umjeće izraženo u vezu, tkanju, pletenju i sl.
PRELA U BOSANSKOJ KRAJINI
Prela su jedan od oblika ženskih moba (noćnih) koja su u prošlosti bila više primjenjivana u Bosankoj Krajini, nego danas. Prelo je u našem narodu imalo dvojaku fukciju. Za nas je interesantno prelo koje je bilo u funkciji ženskih moba, odnosno kada se na prelo išlo i da se nešto uradi drugome, a ne samo radi pjesme i veselja. Druga vrsta prela je prelo čija je osnovna funkcija bila zabaviti se i nešto uraditi za sebe.
Petar St. Ivančević u svom radu “Srpski narodni običaji” kaže: “Da su prela i sijela u Bosanskoj Krajini bila omiljena svuda, na selu i varoši. Na prelu se pjeva, veseli, igra a stariji ljudi pripovjedaju svoje doživljaje, istoriju našeg naroda. Često si mogao vidjeti ponosnu i milu Srpkinju da u dan prede ili sa preslicom hoda. Da, kad se ide na poljski rad, to vilogojne šćeri Krajine ljute-djevojke i mlade snaše, uzmu prelu, pletivo ili vez, da nijesu praznih ruku. Putem predu i pletu, a na užini i odmoru vezu. O pretenini i suknenini radi se obnoć. Na prelo se zovu cure udavače, inokosne žene i mlade snaše. Uz djevojke i snaše ide, ko njihov, da na prelu i sijelu paze na njihovo ponašanje. Starije djevojeke i žene poučavaju i sjetuju mlađe. I bećari, ljudi bez ženska u kući zovu i skupljaju prela, a uz prelo ide i sijelo. Ako se prelje zovu daje im se jelo. Iznese se lješnjaka, orasa, krušaka i po koja jabuka. Na prelo pored ženskadije dolaze i momci. Ženska čeljad prede, momci zametnu igru i igraju se. Prelje se natječu koja će više napresti. Momci ukradu od cura puna vretena, pa se onda rugaju kako je ova ili ona lijena i malo je prela. Dok koja od snažnijih i slobodnijih žena ne skoči među muškarce, nađe i otme vretena pa povrati djevojci i u šali ga počne ružiti. Djevojke i mlade pjevaju predući. Svakog će momka i djevojku pripjevati i spomenuti, a osobito ako znadu da se vole.
Jedna pjesma kaže:
Gerdan kiti ljuba Ivanova,
Gerdan kiti gerdanu govori,
Moj gerdanu, moje suvo zlato,
Kakav će te junak potrgati!
Neće Gavro, živ majci ne bio!
Hoće Rade, radosna mu majka!
U drugoj našoj narodnoj pjesmi se kaže:
Prelo se je sastajalo,
Mladi momci i djevojke,
Među sobom spominjali?
Lijepa Joka govorila,
Da bi Pera najvoljela.
Na prelu se igralo i “zboračko kolo” ili “djevojačko kolo” ali se kaže i samo kolo. Mladi momci Krajišnici igraju tu igru na prelu i sijelu. Njih nekoliko pohvataju se za ruke, drugi se popnu na njihova ramena, pa se oni pohvataju i igraju kolo naokolo. Gornji momci pjevaju:
“Ovako se kolo igra, kolo igra,
Oni donji odgovaraju:
Nije tako, već ovako rode mili”.
Momci su igrali tako što jedan od njih uzme kašike, obično tri, između prstiju stavi dvije, a sa trećom udara u one dvije, tako da im daje takt. Svi sa prela gledaju u te momke. Svojat hvali svoj rod, kako je jak, snažan i vješt. Poneka djevojka se smiješi, a milo joj je što se tolika hvala prosiplje na njezinog dragog.”8
Prela su ženske noćne mobe koje su u svim našim krajevima sazivane zimi i u jesen, kada su dani kraći a noći duže, i kada nije bilo posla u polju. Ona su manje ili više u svima krajevima Bosanke Krajine bila slična. Postojale su dvije osnovne funkcije prela: pomoći drugome i što bolje se proveseliti.
U ovom radu pokušaćemo dati mali opis prela iz prnjavorskog kraja, sa Zmijanja i sela Ravnog kod Kupresa.
Prema kazivanju Nedeljke Vujić (rođene Gavrić) iz sela Crkvene kod Prnjavora, a sada nastanjene u Banjaluci prela kakvih se ona sjeća 60-ih godina XX vijeka bila su ovakva: Domaćica, a najčešće mlada djevojka sazivala je svoje kolegice, djevojke iz komšiluka iz istog sela, a ponekad i iz susjednog sela ukoliko iz poznaje da dođu na prelo.
Djevojke su u dogovoru odlučivale, a najčešće uz prjedlog “djevojke domaćice” u koliko sati će se doći na prelo. Prela su počinjala zimi u dvadesetjedan čas, a završala oko dvanaest sati po ponoći, zato što roditelji nisu dali da se ostane duže. Većinom su prela sazivala imućnije djevojke, radi prostoru i gozbe. Kod njih je moglo doći više djevojaka i momaka, što znači da je moglo biti veselije. Nije bilo velike razlike u godinama, najčešće su bile približno istih godina. Na ta prela pozivane su i majke djevojaka, ukoliko su one poznavale majku od “djevojke domaćice”. Njihove majke su bile u zasebnoj prostoriji.
Djevojke su se posebno uređivale kada su išle na prelo. Kada se dođe na prelo, prvo se malo “posjedne”, pa “djevojka domaćica” ih počasti sokom, pečenim uštipcima, jabukama, orasima i lješnjacima. “Djevojka domaćica” odlučuje šta će se raditi. Jedne su prele, druge štrikale, treće vezle (najčešće na bezu i “leokrilu”). Plele su puno priglavaka i čarapa, posebno ukoliko se neka spremala za udaju.
Momci su dolazili sat vremena poslije. Dolazili su u grupama dvojica do trojica. Davali su znakove djevojkama, osvjetljujući baterijskom lampom “sa vana” prozore sobe u kojoj su bile djevojke. Djevojke su prepoznavale čiji je momak stigao na osnovu tih znakova. Momci su većinom dolazili iz drugih sela. Oni su noći obilazili sela tražeći kuće u kojima je prelo. Obiđu za jednu noć oko 10 kuća, a onaj momak koji se zagleda u neku curu tu ostane, a oni drugi odu. Momci su sjedali pored cura koje im se sviđaju. Udvarali su se djevojkama, zadirkivali ih, uzimajući im klupka, vretena i sl. Djevojci je bilo drago da je zadirkuje, ali samo onaj momak koji se njoj sviđa, dok je od drugog bježala na neko drugo mjesto. U toku rada, ovbavezno su pjevale. Momci su “lupali orase i lješnjake” i davali ih djevojkama. Ponekad su mame ulazile u sobu da vide kako se mladi ponašaju. Kada se uđe već kasno u noć, prelo se privodilo kraju. Momak je pratio curu kući, a od “djevojke domaćice” momak je ostajao još malo da “posijedi”.
Što se tiče prela na Zmijanju, Grozda Regoda u svojoj knjizi “Sazvučja Zmijanja” kaže: Da se prelo sazivalo u toku dugih zimskih noći, čija je osnovna funkcija bila skratiti duge zimske noći i upotpuniti ih pto veselijim sadržajem. Ženska čeljad bi uveče prela, a muškarci su im pravili drštvo. Na prelima su se pričale već poznate priče, zagonetalo se i pjevalo. Najčešće je bio i jedan guslar, koji bi opjevavao značajne junake iz srpske istorije: Miloša Obilića, Marka Kraljevića, kneza Lazara i dr. Neka od djevojaka je čitala pjesnaricu, pogađale se zagonetke i sl.9 Međutim, i na ovom prelu je pored veselja bilo i rada. Žene su prele štrikale, vezle i plele.
Gubić Ljubomir u svom radu “Porodična zadruga Medići” opisujući život ljudi u porodičnoj zadruzi Medići ističe da: “Žene zimi predu, pletu i tkaju u sobi glavne kuće. Zimi žene neprekidno predu od jutra do mraka. Organizuju se prela noću da bi se što duže prelo. Ženska djeca počinju plesti i presti u osmoj godini, a tkati u šesnaestoj.”10
Prema kazivanju Ljubice Kontić iz sela Ravnog (kupreški kraj), a danas nastanjene u Banjaluci, na prelu je znalo biti i po 20 djevojaka i nešto manje momaka. Prelo se sazivalo zimi, u noćnim satima. Na prelu je čupana vuna, tkalo se, štrikalao se i sl. Kada se dođe kući u kojoj je prelo, običaj je bio da ih domaćica počasti sa onim što se u kući nađe najbolje od hrane. Bilo je veselo sa puno smijeha i šale. Po završetku radova koje su djevojke trebale da urade, dobijale su “povečerak”(najbolja hrana, voće, nešto od slatkog ako se nađe). Na prelu su bili i momci, koji su ometali djevojke u radu. Gađali su ih smotuljcima vune, kao znak udvaranja. Nakon završetka poslova igralo se kolo. Domaćica je po polasku svaku djevojku darivala jabukom poželjevši joj punozdravlja i sreće.
ŽETVA
Žetva je jedan od oblika ženskih moba koje se sazivaju po danu. U nekim naučnim prikazima preovladava shvatanje da je žetva više mješovita moba, što je opravdano zbog skoro podjednakog broja žena i muškaraca koji učestvuju u žetvi. Žetva je možda jedna od najveselijih dnevnih moba koje je naš narod primjenjivao. Žetvu saziva domaćin kuće. Na žetvu se se išlo radnom zorom. Polazak je bio od domaćinove kuće ili se išlo pravo u polje.
Prema kazivanju već pomenute Nedeljke Vujić u prnjavorskom kraju žetvu je sazivao domaćin kuće. Na žetvu se ide rano ujutro u sedam sati. Najčešće je u toku žetve bilo sedam žena i nešto manje muškaraca ali to je zavisilo koliko polje ima duluma zemlje. Žeteoci su išli pravo u polje, nisu se okupljali kod domaćinove kuće. Žene žanju pšenicu srpom u snopove, a muškarci prave uže i vežu snopove i tako sve do ručka. Do ručka nema pauze, ništa im se ne daje od hrane, samo voda. Mlađe djevojke su išle po vodu, ukoliko je bio blizu izvor, ukoliko nije domaćin bi donosio ujutro rano vodu od kuće u kantama i ostavljao je u hlad. U dvanaest sati je ručak, koji se donosi na njivu. U hladu se jelo. Jede se kuhani pasulj, pile i krompir, pita od sira i trešanja. Odmor je trajao oko sat vremena. Oblačili su radno odijelo. Djevojke se na noge oblačile čarape zbog bodljevine strnja od pšenice, i povezivale su glavu maramom zbog vrućine i prašine.
U toku žetve bilo je veselo, sa puno smijeha, šala i pošalica. Muškarci su pomagali ženama. Zbog svoje fizičke snage oni su vezali snopove, po četiri snopa sastavljali skupa i uspravljali ih da se suše. Užina je bila oko šesnaest sati. Donošena je svježa raznovrsna hrana. Uz užinu se odmaraju jedan sat. Radilo se do sumraka. Svako je poslije obavljenog rada išao svojoj kući. Ukoliko se ne završi žetva toga dana nastavlja se sutradan.
Na Zmijanju žetva se sazivala kada je žito zrelo za žetvu. Najveća šteta bi bila ako zbog nevremena propadne zrelo žito. Narod na Zmijanju molio bi Boga da ne udari kakvo nevrijeme, led ili kakva druga mraka. “Bilo bi: Đe se bijo? Niđe. Šta si radijo? Ništa. Ženskadija je bila spretnija u žetvi od muškaraca. Djevojke i mlađe žene su učestvovale u žetelačkoj mobi. Najčešće se želo “u zajam”. Na Zmijanju kažu: “Danas ćeš ti žeti meni, pošto je moje žito prispjelo za žetvu, a šjutra će rođeni moj, kad tvoj žito bude zrelo, moja čeljad žeti tebi.”11 U toku žetve pjevaju se ženske pjesme. Pjevale su neke pjesme spontano koje su se u radu rađale. U većini krajeva žetve su se završavale uz pjesmu , igru i večeru kod domaćinove kuće.
ZAKLJUČAK
Ženske mobe kao jedan od oblika udruženog ljudskog rada i međusobnog pomaganja od davnina je naš čovjek upražnjavao u svom životu. Osnovni cilj ovih moba je da se drugome pomogne i da se ljudi zbliže. Kako su se prela održavala zimi i u jesen, to je bila jedinstvena prilika da se mladi zbliže, jer su imali više vremena za razonodu, dok su ljeti više vremena provodili u radu na polju. Ženske mobe su u našem narodu danas manje primjenjuju. Sve se više koriste savremena mehanizaciona sredstva u obavljanju poljoprivrednih radova (žetve), dok sa sa druge strane mladi ljudi okreću gradu i njegovom raznovrsnom sadržaju.
∗ Danijela Vasilić, profesor geografije i etnologije, kustos-etnolog u Muzeju Republike Srpske
1 M. T. Vuković, Narodni običaji, verovanja i poslovice kod Srba, Beograd 1985, 170
2 M. Z. Vlajinac, Moba i pozajmica, Srpka Kraljevska Akademija, SEZB, knjiga XLIV, Drugo odjeljenje, Život i običaji narodni, knjiga 18, Beograd 1929, 21
3 Isto, 8
4 Isto, 41
5 M. T. Vuković, isto, 171
6 M. Karanović, Nekolike velike porodične zadruge u BiH, Glasnik Zemaljskog Muzeja u BiH, 1938, 172
7 M. Z. Vlajinac, isto, 82
8 P.St. Ivančević, Srpski narodni običaji, Bosanska Vila, 1904. godina, 292
9 G. Regoda, Sazvučja Zmijanja, Zavičajno društvo “Zmijanje”, Književna zajedinca “Vaso Pelagić”,Banjaluka 2002. godina, 98
10 LJ. Gubić, Porodična zadruga Medići, Zbornik krajiških muzeja, Banjaluka 1969. god. 178
11 G. Regoda, isto, 71
LITERATURA:
1. Milan T. Vuković, Narodni običaji, verovanja i poslovice kod Srba sa kratkim pogledom u njihovu prošlost, Beograd 1985. god.
2. Ljubomir Gubić, Porodična zadruga Medići, Zbornik krajiških muzeja, Banja Luka 1969. god.
3. Grozda Regoda, Sazvučja Zmijanja, Zavičajno društvo “Zmijanje”, Književna zajednica Vaso Pelagić, Banja Luka 2002. god.
4. Milan Z. Vlajinac, Moba i pozajmica, Narodni običaji udruženog rada, opis, ocena i njihovo sadašnje stanje, Srpska Kraljevska Akademija, Srpski Etnografski Zbornik , knjiga XLIV, drugo odjeljenje, Život i običaji narodni, knjiga 18, Beograd 1929. god.
5. Milan Karanović, Nekolike velike porodične zadruge u BiH, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Bosni i Hercegovini, 1938. god.
6. Petar St. Ivančević, Srpski narodni običaji, Bosanska Vila, 1904. Godina Pripovjedači: Nedeljka Vujić, (rođena Gavrić) iz sela Crkvene kod Prnjavora a sada nastanjena u Banjaluci, Ljubica Kontić iz sela Ravnog (kupreški kraj) a sada nastanjena u Banjaluci
Danijela Vasilić∗
Bosanska vila 1887.god.
Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu 1939.
"Razvitak" 1938. Banja Luka
Izvor:narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske
nastavak
Bosansko-hercegovački Istočnik, 1896.
Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, 1910.god.
Ljubomir Grubić - Narodne igre na Kozari
Ojkača
Ojkača je deseteračka pjesma iz dva stiha, koji se završavaju dugim "ooj". Pjeva je tri ili pet pjevača, ili cijelo kolo, u polutonu (sekundi). Može biti praćena jednostrunim ili dvostrunim guslama sviranim u istoj intonaciji, koja se u zapadnoevropskoj muzičkoj teoriji smatra obrascem kakofonije. Tradicija ojkače, ili ojkanja posebno se gaji u Krajini, a naročito o Potkozarju. Kozaracka ojkaca je jako slicna ojkači sa Banije.
Postoji više teza i suprotnih mišljenja o nastanku imena "Ojkača". Mnogi tvrde da je njeno ime nastalo od glagola ojkati, što znači 'otegnuto i tužno pjevati, naglašavajući i produžavajući glas 'o'. Ojkača je izražena u jednostavnoj melodiji pratećeg glasa i razvijenoj melodiji pjevača koji vodi. Jedan zavodi pjesmu dok su drugi pratnja. Međutim, da bi ojkača dobro zvučala ne smije se pjevati kroz dernjavu, već složno - muški, a posebno pratnja. Cijeni se onaj ko lijepo zavodi pjesmu, da melodiji daje milozvučni ton. Na cijeni je pjevač koji ima fin, istančan glas da se zvonko osjeti iznad pratnje. Usklađenost pjevača u izvođenju je veoma važna osobina dobrog pjevanja, posebno u završnicama. Često se suglasnik v prilikom ojkanja može čuti tamo gdje mu nije mjesto u seljačkom pjevanju. Ovdje se javlja dakle potreba kićenja riječi, odnosno melodije sa viškom riječi koji doprinose bogatstvu ojkače.
Ojkača je prozor kozaračke duše. To je "način' na koji Krajišnik plače, smije se, zbija šale, provocira, pa i Bogu se moli. Šta bi za jednog krajišnika bio svijet bez ojkače, kako bi samo mogao reći: ''Dok se Sunce preko neba kreće, Kozara se pokoriti neće"!?
Volim Pr'jedor, volim okolinu,
a najviše svoju đedovinu.
Sa Grmeča kliče bijela vila,
O krajino majko moja mila
Grmeč rađa vile I orlove,
A Kozara sive sokolove
***
"U tvojoj Kozari nikad nisam bio,
nit sam je vidio,
ali sam vidio kolo kozarsko,
oj, đevojko, dragaj dušo moja,
oj, đevojko ognjena, ljuta moja boljko,
oj, đevojko Knežopoljko,
vidio sam zaljuljano kolo kozarsko."
Branko Čopić
1922. godine o tom narodnom kolu iz Potkozarja zapisano je sljedeće: "Igra se i pjeva po Knešpolju bez svirača ili tamburaša, i to ritmički uz pjesmu. U kolu sastavljena mladež uhvati se za ruke ispod pasa, okreće se kratkim koracima i naizmjenično po grupama pjeva u osmercu i desetercu neku lirsku narodnu ili drugu pjesmu. Tom prilikom izgovaraju svaki stih na slogove. Tako jedna grupa otpjeva jedan stih, zatim to isto otpjeva draga grupa iz istog kola. Svaka pjesma počinje sa: "Oj, đevojko, draga dušo moja." Po ovome se nastavlja drugi i treći stih, npr.: "Men je babo kupio dukata, Pa se viju oko moga vrata."
Pjesma u kozarackom kolu odžvanja radošću, nemirom, i zna biti zadirljiva i izazivačka. Npr.:
Čitluk selo, a Strigova dola,
Tu je mene zaticala zora.
Oj djevojko, dragaj dušo moja!
Oj djevojko, milo janje moje!
U mog ćaće četiri su sina,
A ja sam mu pusta bećarina.
Oj djevojko, dragaj dušo moja!
Oj djevojko, milo janje moje!
Kozaračko kolo se igra na lijevu stranu, sa rukama u prepletu. Tri pjevača "prvače", a tri "polažu".
Narodno kolo se drži ujedno u velikom krugu. Onaj koji započinje pjesmu u kolu na jednoj strani ima dvojicu koji mu pomažu, a ostali ga prate na njegovoj strani, dok druga strana kola ćuti. Oni koji vode zatalasaju kolo svom snagom prema drugoj strani i pjevajući opet vrate kolo na staro mjesto. Čim on završi pjevanje, onda to isto pjevanje započinje jedan, na drugoj strani, a dva ga pomažu i ostali ga prate na toj strani, dok suprotna strana kola ćuti. Onaj koji vodi pjesmu svom snagom zatalasa kolo prema drugoj strani koja je prije pjevala i dok ispjeva pjesmu kolo povrati odakle je ono pošlo.
Kozaračko kolo - ženska kontra
U prošlosti iza svakog stiha bio je obavezan refren, pripjev: "Oj, djevojko, dragaj dušo moja! Oj, djevojko, milo janje moje!", dok danas to više nije strogo pravilo. Refren pjesme je ritmički opravdan, ali je i predah da onaj što prvači smisli novi stih. I tako su se među već poznatim stihovima nizali novi. Redosljed stihova bio je stvar onih koji prvače, ali pravilo je uvijek bilo: distih pa refren.
Kozaračko kolo - muška kontra
Kozarsko kolo i pjesma je sastavni dio života u ovim krajevima. Narod svoje težnje iskazuje pjesmom u Kozarskom kolu. Kozarčani su oduvijek izražavali kolom i pjesmom svoje jedinstvo. To je pjesma ponosa i energije, pjesma optimizma.
Stil pjevanja je prilagođen vremenu i ulozi. Stihovi su rodoljbivi, ljubavni, saljivi, podrugljivi, provokativni....
Imal' ista od Srbina jače,
imal' ljepše pjesme od ojkače.
Oj,djevojko, draga dušo moja.
Kozara je lijepa i zelena,
Al' je našom krvi zalivena.
Oj, djevojko, draga dušo moja
I posuta kostima boraca,
A najviše mladi' Knešpoljaca.
Oj, djevojko draga duso moja
Oj, Kozaro, divno opjevana,
U najtežem času nasmijana.
***
U kolo ulaze djevojke i momci i ono se zavije i vilovito kreće, koraci se usitnjuju i gotovo ostaju u mjestu, i opet vilovito krenu naprijed. Igrač nije u kolo uhvaćen, nego upleten, on se ne drži za ruke sa onom dvojicom do sebe, nego njih dvojica spajaju ruke preko njega, jedan preko miške, drugi ispod pazuha, i tako redom u toj šesterostrukoj sprezi gibaju i plove svako slobodnim pokretom. Tako u tom jednom krvotoku okreću se ljudska tijela na zapjev svojih kolovođa. Izvijaju se svi pokreti i glasovi, igra muško i žensko. Nekoliko djevojaka sučelice kolovođama zapjevaju. Nastaje natpjevanje jednih i drugih. Jednoj i drugoj strani svaki put se učini da je nadmašila pa zahukta kolo, ono se s vriskom i topotom izuvija uvis i ustranu, okrzne se pa se i gurne sa susjednim...
Mala moja, svoga ćaću veži,
kad ja dođem da na me' ne reži.
Moj dragane, veži i ti svoga,
pa nek' reže jedan na drugoga.
Mala moja, mršava i suva
pa četvoro čarapa obuva.
Ajmo moja braćo zapjevati,
ajmo rano, jer nismo odavno.
Narodno kolo naroda Potkozarja i Kozare imalo je svoje stroge zakonitosti. Ako se momak uhvati u kolo kod djevojke, a ona se pusti i ode, to je bila najveća sramota. Ako neko u kolu presiječe djevojku od momka, dolazilo je do svađa. Ako se momak uhvati i djevojka se pusti, to je uvreda za momka.
Narodna muzička tradicija je vrlo živa i prisutna u životu cijele Krajine. U bogatstvo muzičkog kolorita mogu se ubrojiti i posebne vrste narodnih pjesama "krajišnice", epske pjesme koje se kazuju uz gusle, a rasprostranjene su po cijeloj Krajini.
Ojkače i Kozaračko kolo često prate zvuci krajiške tamburice.
Stara slika kozaračkog kola
Godiname je izvorna pjesma Kozare i Potkozarja bila ignorisana od republickih medija SR BiH, ali ona je živjela u narodu i ostala sačuvana od zaborava. Za vrijeme i poslije zadnjeg "Otadžbinskog" rata vratila se i u medije. O ojkači se piše, snimaju se radio i TV emisije, organizuju Sabori pod pokroviteljstvom TV kuća i Ministarstva za kulturu Republike Srpske. Svake godine uoči Preobraženja održava se već tradicionalni Sabor ojkače kod manastira Moštanica, koji ima i takmičarski karakter.Na Saboru učestvuju izvorne grupe iz Republike Srpske,Krajine i Srbije.
Knjiga "O ojkači" Prijedorčanina Nenada Grujičića doživljava već 4. izdanje.
Dušan Umićević - Ojkanje u Bosanskoj Krajini
Vesna Ivkov - Principi oblikovanja ojkače
(odlomci iz knjige Ojkača, Grujičić Nenada)
O ojkači
U Krajini, naročito u Potkozarju, najčešći i najstariji naziv za pjesmu u dvostihu koju narod pjeva jeste ojkača (ojkalica). Njeno ime nastalo je od glagola ojkati, što znači "otegnuto i tužno pjevati, naglašavajući i produžavajući glas – o".
Sa muzičkog stanovišta, ojkanje je vrsta vokalne narodne muzike čiji korjeni poniru duboko u prošlost. Ojkanje se ogleda u prožimanju radosnog i žalosnog raspoloženja. Mišljenje je da je ojkanje "plač, kuknjava". To se naročito odnosi na krajeve gđe se ojka samo rječica "oj", bez ikakvog teksta.
Često ojkači variraju jednu istu temu u dvostihu koji se i ne mora rimovati:
Oj, djevojko, dragaj dušo moja,
oj, djevojko, milo lane moje.
Ojka se na vrlo prostranom srpskom govornom području: U Dalmatinskoj zagori i Lici, na Baniji i Kordunu, u Hercegovini i Bosni. I u Crnoj Gori se svuda tako pjeva. Bjelopavlovići se pače hvališu da su oni izmislili taj način tremolovanoga pjevanja, a zovu ga zerzavanje. Brđanin za razliku od ravničarskog čovjeka, tek je na susjednom obronku imao prvog komšiju. Dozivali su se ojkajući. Glave pjevača obično su okrenute tako da im se glasovi sastaju tj. sukobljavaju.
Sa antropološkog stanovišta, interesantno je zapažanje Antuna Dobronića: "I putnik, i čoban, i žene u največoj osami ojkaju, a da uopšte i ne računaju na to tko ih sluša. Pjevaju naime za sebe...što govori o drevnosti ojkanja".
Ojkača je slika zagrijane pjevačke atmosfere, neka vrsta pjevačkog transa, opijenosti prisustvom drugih ojkača. Snaga tona daje crtu čujnosti, vezanosti za rodnu grudu. Ojkači, naročito mlađi, pjevaju snažno, iz sveg grla, nabreklih žila na vratu, takmičeći se ko će proizvesti jači glas. Oni se predaju ljepotama glasovnih moći, uživaju u ''akustičnom fenomenu''. Riječi pjesme presjecaju predahom.
Sigurno je da su tekstovi ojkače proizvod prilika i okolnosti u kojima je pjevana, te, kao takva, ona odražava dubinu mentaliteta krajiškog čovjeka i znamenje konteksta gđe živi. U Krajini, osim ojkače (koja je najreprezentavniji termin), postoje i sledeći nazivi za pjesme što ih narod u raznim prilikama i povodima pjeva: rozgača (rozgalica), potresalica, čantalica, groktalica, priklapalica, kožunska, bacavica, lagavica, priklopica, kantalica, firmanjska, redalica, sofrenjska, preskakalica i tako dalje.
Na muzičkom planu, ojkača se dijeli na dvije osnovne vrste: dugačka i kratka. U selima oko Prijedora, na primjer, razlikuje se "djevojački glas", "dugi glas" i "starinski glas". '"Dugačka" ojkača pjeva se mirno, sjedeći ili stojeći. "Kratka" pak, samo u kolu, u pokretu.
Festival ojkače Moštanica 2004 - Dinarke
Naročita važnost pridaje se ojkaču koji započinje pjesmu. Taj mora biti najbolji pjevač, najtananiji sluhista, ali i grlat. Oni koji prate, moraju znati šta im je posao: nikako iskakati ispred, nadjačavati ili preuzimati ulogu onoga koji započinje. Različiti su nazivi za prvog i drugog pjevača. Onaj što započinje je "prvak" i on "prvači", a drugi "ispomaže".
-Ja prvačim, braća ispomažu, što ja ne znam, braća mi pokažu.
Zatim: prvi "povede", drugi "prilaže", potom, zavisno od kraja: "joče" – "potresa", "vodi" – "prati", "vozi" – "polaže". Za pjevača koji prati, basira, kaže se i da "dogoni glas", a ako mijenja melodiju: "okret" ili "novi glas".
Branko Ćopić ima pjesmu "Oj djevojko dragaj dušo moja"... u kojoj pominje kolo:
U tvojoj Kozarici nikad nisam bio,
nit sam je vidio,
ali sam vidio kolo kozarsko,
oj, đevojko, dragaj dušo moja,
oj, đevojko ognjena, ljuta moja boljko,
oj đevojko Knežopoljko,
vidio sam zaljuljano kolo kozarsko.
Krajišnik je uvijek duhovit na svoj račun:
Komandante, puštajder me kući,
žena vara, moram je istući.
"Prebacivanje" ojkače u koncertne dvorane, na kasete i ploče, nema onu presudnu dimenziju, ono neponovljivo čudo koje poput rijeke talasa šumori i udara u brinu. Ojkača otpjevana uz vreli rakijski kotao predstavlja čist pozorišni čin, i tu je ona neprikosnovena, najostvarenija.
Ojkača je danas i dalje veoma popularna u Krajini, naročito u Potkozarju. Ona prati sve bitne i prelomne događaje seoskog stanovništva. Pjevaju je, naravno, nostalgično, i "urbanizovani seljaci", te kolonisti u Vojvodini, kao i gastarbajteri širom svijeta. Novo vrijeme donosi i nove sadržaje, nove tekstove, tako da je ojkača često tumač najaktuelnijih događaja. U tome je njena vitalnost, neuništivost. Pjeva se na zborovima povodom vjerskih i državnih praznika, o svadbama i pirovima, na slavama, povodom odlaska i povratka iz vojske, prilikom pokrivanja nove kuće, povodom rođenja djeteta i tako dalje. Osim ovih tzv. zvaničnih prilika, ojkača se pjeva i u sasvim neobaveznim, slučajnim prilikama. Pjeva se pred kućom, u kući, na sokaku, na ulici, na livadi, na mostu... Nije rjetkost, naročito subotom i nedjeljom, prije podne, pred prodavnicom "mješovite robe" da dva "bjata" (od milja jedan drugog tako nazivaju) izoštre grla. Tu se cijevči pivo i piju "unučad" (flašice alkohola).
Najupečatljiviji primjer ojkače je u kolu, obično na kakvom zboru, svadbi ili prilikom pokrivanja novog "šljemena". Formiraju se dva kola i natpjevavaju. Ako nema pjevača (igrača) za dva kola, igra se jedno, unutar kojeg su dvije manje grupe... Ruke se prebace preko grudi igrača do sebe, izukrštaju, i kolo (pjesma) krene. Svaka grupa ima svoj dvostih. Prva grupa otpjeva prvi stih. Ojkaču prihvati druga i otpjeva svoj stih. Onda opet prva svoj drugi stih, što isto čini i druga grupa. Ispisano to ovako izgleda:
Mene moji 'oće da ožene;
"Mi smo mali zapjevati znali";
Curu prose ne pitaju mene;
"Kad smo sedam godina imali".
Dok jedna grupa pjeva svoj dio ojkače, druga se, u pokretu, mimikom i gestovima, dogovara šta će novo pjevati. I tako u nedogled. Igra se i pjeva "do gole vode". Dok se pjeva i njiše u kolu, pjeva se što se bolje i jače može: pjevači krive usta i vratove, napinju grudi, reklo bi se da se ače. Čas iskošeni, čas povijeni, a onda opet naglo uspravljeni, pa zaneseni, pretvoreni u jarosne oči i uši, u dodir koji struji cijelim kolopletom, nogama izvode nepredvidive pokrete: cupkaju privlačeći stoplao stopalu, a onda naglo saviju nogu u koljenu i tako više puta, ili u još ko zna kojem pravcu, ili na još koji nevjerovatan način, lebde po tlu povremeno stružući ili zakopavajući obućom zemlju. U transu pjesmu uvijek prate cika, vriska i povika koje su najljepše u ženskim bljeskovima. U nezadrživom ritualu čije gradacije vode ka kulminaciji zvuka i pokreta, imaju faze kad se pjevači "uozbilje" i na tren primire u pokretu: privremeno se stišaju, možda i odmaraju..., pa onda opet buknu i raspomame onoga do sebe. To primirje u kretnji koja ne prestaje u isti mah je iskazivanje ponosa i poštovanja prema ojkači, ukazivanje na njenu ljekovitu prirodu, na obredni značaj i smisao. Ona se smatra dragocjenošću koja se ničim ne može zamjeniti. Šarenilo ođeće koja se svakodnevno ili rijetko nosi, takođe, pojačava ljepotu spontanog trenutka i ukupnog erosa koji vijori upletenim kolom koje je više od samoga kola. Sa strane neko dodaje oznojenim pjevačima pivo ili rakiju. Razigrano kolo poništava patrijarhalni stid. Kako se ojkača razmahuje, tako i sadržaj biva slobodniji, lascivniji. U kolu, momci, djevojke, muškarci i žene, sijevaju očima i pjevaju:
Selo veli: baraba ne radi!
-Selo moje puno kopiladi.
Ili
Cura cv'jeće među noge meće,
kad koraca da joj miris baca.
Kad kolo stane, a to je odista na izmaku snage, uz veliko zadovoljstvo, zadihan smjeh i doživljenu katarzu, ojkači nastavljaju da pijuckaju i jedu. Žene, tobož, jedna drugoj sklanjaju ''dlaku'' s ramena i veselo, a pomalo stidno uzdišu: "Ajoj, sestro mila!" Sad se ne priča o temama što su pjevane u kolu. Muškarci se iskašljavaju, čiste grlo i pripremaju da nanovo povedu kolo. I tako duboko u mrak. Poslednji ostaju barabini koji čari čitavog rituala vide u snazi da se pjeva kad se više nikom ne pjeva. Opijeni, oni će do svojih kuća ojkati, a i kad pristignu, odlučiće se kod kojega će nastaviti "dernek. Žena onoga što je iznenada dobio goste, ustaje bez obzira što je i zora, bez rijeći protivljenja prima ih u kuću, sprema sve što je potrebno i, često, pjeva s njima. Kada se zasite svih mogućih melodija i tema ojkače, kada, zapravo, iscrpe sav ojkački repertoar..., tada najsposobniji i najdarovitiji među njima pokazuje svoje onomatopejske vještine te počinje lajati kao pas, rikati kao bik ili, pak, kukurikati kao pijetao. To je kruna ojkačke nirvane koja u najdubljim svojim ontološkim korjenima pokazuje elemente paganskog. Tad ojkač pravi vezu između neba i zemlje, tad svojim "nemuštim jezikom" pokazuje da postoji na zemlji, a pod nebesima, živ, nepomjeren, jedinstven, smrtan.
Stihovi ojkače katkad se i izgovaraju. To se događa prilikom pokrivanja kuće. Tada se na krvo popne "vikalo", najgrlatiji čovjek u kraju, po mogućnosti duhovit, a često je jedan i od najboljih pjevača. Koliko ga "grlo nosi", viče i obavještava selo da taj i taj pokriva "šljeme" i da mu je komšija Drago Dragić donio ručnik od deset metara, pečenicu od pedeset kilogama i košulju zlatom izvezenu (ručnik je od metar-dva, pečeno prase od petnaestak kila, košulja obična). I dok crijepovi idu iz ruke u ruku (obično đeca i stariji, poredani u "lanac", dodaju crijep) na krov, okupljeni narod, podignutih glava sluša i gleda kako vikalo viče i vješa darove o jaku granu ljeskovog drveta što je prikovana na hrastovu japiju, na nove grede domačinove kuće. Uloga vikala je da zasmijava prisutne. Da bi uspio, mora u svoje "informativne vijesti" ubaciti i poneki smiješan dvostih kojim komentariše domaćina, ali i prijatelja što je donio milošte. Taj ritual na krovu je čist pozorišni čin koji prati, sa zanimanjem i spremna da sudi, publika raznoga uzrasta. Okićen ručnicima i najboljom košuljom, čim je krov pokriven, vikalo silazi i "vodi" ojkaču. Vikalo poslednji odlazi kući, promukao, ali i bogato nagrađen: glavom pečenog praseta, košuljom, rakijom i novcem.
Ima ljudi koji su cijenjeni kao nazdravičari, pa ih drugi zovu na svadbe i druge prilike da kazuju stihove.
U svim situacijama gđe se pjeva i čuje ojkača teško je zamisliti pravu atmosferu bez pucanja iz pištolja ili puške. Dobar pjevač, naročito "prvak", obavezno ima uza se kakav "parabelum". Puca se u pauzi, između dve ojkače, ali i tokom pjevanja. Đeca oblijeću pjevače i kupe vruće čaure. Oko "pucača" sa dobrim revolverom okupljaju se najbolji pjevači. ...U Krajini skoro svaka kuća ima nekakvu "spravu za pucanje". Iskustvo ratovanja stvorilo je nepisano pravilo da se u kući drži "nešto". Jedna ojkača kazuje:
Pištolji se nositi ne smiju,
opet lole nose bez dozvole.
Ili:
Nešto čiča zgunjgur'o u gunju,
pištoljčinu k'o božiju munju.
Jedini instrument uz koji se ojkača pjeva jeste mala tamburica, neizgledna, sa tri žice iste debljine. Uz nju se može i igrati "voje i dvoje". Tamburicu su na Balkan donijeli Sloveni. U poslednje vrijeme čuje se i harmonika, no ona nema iskonsko svojstvo što ga u svojoj "duši" nosi tamburica. Reskog zvuka, sva u jecanju, sitnog melodijskog "veza", tamburica je dušu dala za kućnu atmosferu, gđe se sastalo ojkačko društvo da se proveseli. Tek uz tamburicu dolazi do izražaja dirljiva tananost ojkače. Uz nju zablistaju najkvalitetniji deseterci, čuju se najsuptilnije pjesničke tvorevine, ježi se dlaka na ruci. ...Tamburaš na licu mjesta pokatkad skraja stihove. On je, zapravo, živa antologija svega što se pjeva u kraju. Jer, tamburu ne može svako da nosi. A taj što nosi mora imati posebne vrste ugled da bi otpjevao ovakav dvostih:
Muzički primjer
Mućni malo, moja tamburice,
Ne bi li te čule udovice.
Tamburaša narod rado prima u kuću, nutka šljivovicom i hranom, zadržava da konači. Ojkača uz tamburicu melem je za Krajišnika.
Ojkača može biti praćena guslama sviranim u istoj intonaciji.
U ovom području ima još nekoliko narodnih kola koji se igraju uz harmoniku, tamburu i šargiju. Igra se kolo uz muziku (trojanac, sremica). Kolo igra i uz tamburu (poskočica). Tu se igra po taktu kako tamburaš svira. Kad tambura svira, igra se dvoje i dvoje. To je kulus. Uz tamburu pjeva Kozarsko kolo. Kolo se igra i uz šargiju.
Narodna muzička tradicija je vrlo živa i prisutna u životu cijele Krajine. U bogatstvo muzičkog kolorita mogu se ubrojiti i posebne vrste narodnih pjesama "krajišnice", epske pjesme koje se kazuju uz gusle, a rasprostranjene su po cijeloj Krajini.
Krajiška ojkača _ emisija RTRS B.Luka
Ansambl "Kolo" - Oj,djevojko
Doliganje
Jedan već skoro zaboravljen način pjevanja u Krajini, okolina Banja Luke, zove se doliganje.
Riječ doligati (pokr.) znači: pjevati treperavim glasom udarajući prstima u jabučicu ili je pomičući gore-dolje.
Spominje se i u pripovjetci Petra Kočića "Jablan":
O tome Lujo budan sanja. Čas vidi kako je Jablan pao, kako uboden izdiše; čas opet, kako je nadbo Rudonju, pa ponosito stoji na mejdanu. Čuje kako Jablan gromovito riče, a brda odjekuju.
On doliga:
Volo-lige, dolo-lige!
Jače moje milo bače
od te vaše jadne krave!
Ća kravuljo, nagrduljo!
Nagrdim ti govedara
i u kući kućanicu
i na struzi strugaricu.
Glamočko nijemo (gluvo) kolo
Odlomak iz monodrame
JOPET U KOLO
Neka zlopati ovaj narod, osmi dan reče Bog i bi tako. Sunce pade u zaklon i nebo se zamrači.
O, Gospode, šta činiš narodu koji ti oprosti Turke, ustaše i komuniste, narodu koji je vavijek ćerao vraga od krsta tvog i krst svoj nosio sa sobom. Znam, Gospode moj, da sve što je živo i gmiže, gmiže kraju svom. Ti, koji si slavljen i hvaljen, izgnan si i mučen, pa znaš kako je u duši izgnanika. Đe će glavom tvoji ugodnici kad dom naš i još nezatravljene grobove naše podario si neprijateljima našim. Srcem nismo mogli naspram čelika. Tu se demokratijom sa osiromašenim uranijumom razmeće NATO, Tvoj golub mira.
Vako crno, a nebesa ćute i ne čuju plač đece naše. Sad sam slamka među vihorima. Vijan tamo, a dovijan vamo. Suza moja nema roditelje, što reče vladika Rade. Ti, sine đevice Marije, vrni nas tamo đe se u junu tope planinski snjegovi. Tu je zavičaj i nebo naše. Tronoćna tamo naša, kada ćeš se, poput božanske luče, okrenuti u topao i sunčan dan.
Jok, ne kanim kukati. To nije naški. Kod nas žene bugare kad boli, a sad boli.
Bože, što je mračno u tuđini. Ni čovjeka, ni konaka. Ti znaš, Gospode, kako tamo, tamo pod našim suncem zdrav i vedar bijasmo narod. Kako muški igrasmo ono naše Glamočko kolo. Eh, tugo moja! I sad, kad zažmirim, ono počne da mi se vija, navija i savija onako milo kako ga tuvim đetetom još. Ukras su mu dva iz gore cvijeta. Vođe Smiljka, onamo Koviljka. Ne može se oko nagledati koja lješva, a koja arnija, koja življe kikljom zamotava. Niz obe se, poput srebrne guje, presijava gerdan od dvanaest oka. Gerdan im se premoto preko bujnih grudi đevojačkih, što ga bradavicom samo u ritmu izvijaju naviše, kako bi im cvancike udarale jedna o drugu, čineći onaj umilan zvuk na koji srce momačko jače otkucava.
Kad Smiljka svojim zvonkim, lijepo obojenim glasom počne, a đevojke složno prihvate:
Što j` momaka i što i` postoji,
najlješvi su Glamočani moji,
momci će:
Oj, Glamoču, ruševino stara,
u tebi je život za bećara.
Glamočko gluvo kolo
Ušetaj! - kliče Koviljka. Za tren oka u kolu što postepeno ubrzava, ljepotice u đevojačkoj odori izazovno njišu kukovima. Zveckaju im budila o nizove. Kiklja šuška ispod pregače u struku pripete, brojama vješto išaranom tkanicom. Udar ženske cokule o pozornicu jekom podsjeća na bubanj. Šudari meko lepeću krajevima dok se momci muški privlače svojoj odabranoj i jedan po jedan uskaču u sve plahovitije kolo. Od udaraca muških nogu u opanku, pozornica bubnja i odžvanja u prostoru.
Bijeljene gaće od ketena, pri opanku sputane bozovcima, o tijelo pri pokretu stružući proizvode slabo čujan zvuk. Pojas slobodnim krajem pljoštimice pljeska mek, prten zuj.
Sa crnog, ornamentom ukrašenog oboda kape krajiške vise svilene kite što, pomiješane sa perčinom na zatiljku, ječermi od crvene čohe mrmore onaj šuškavi šum.
Na metalni zvek gerdana poskače srmom optočena ječerma, čije srebrne ilike udaraju o prsa momačka iz kojih, kao iz badnja, barbuče potmul jek.
Toke svojim srebrnim sjajem uresiše ovo zvukom bogato, a starinom grešno zvano i "gluvo" kolo. Istina je da ga ne prati harmonika, ali nije gluvo. Gluvo je za gluvog posmatrača, a vavijek je bilo onih što su, kada se vrnu iz šume, tvrdili da tamo ništa nisu čuli ni viđeli. Takvi su i naše, po mnogo čemu specifično Glamočko kolo, proglasili gluvim.
Ritam Glamočkog kola i ubrzano disanje parova, ođenutih u srebrom optočenu glamočku nošnju, od vavijek je naš sistematski pregled budućeg supružnika. Kažem naš, jer nije zapamćeno, a ni zabilježeno, da je u posljednjih trista godina u naše Glamočko kolo uskočio i pripadnik hrvatske nacionalnosti. Rijetko su ga igrali i igrači muslimanske pripadnosti. Bošnjaci su novijeg datuma, pa zbog toga ni oni nisu igrali u Glamočkom kolu.
Neću dramiti, ali sve to zaboraviti i, ne daj, Bože, neprijateljima ostaviti - jok! I jope` jok!
Napomena: preuzeto sa
http://www.glamoc.com