Početna

Hercegovina

Hercegovina je regija u južnom dijelu Bosne i Hercegovine.Hercegovina se kao prirodna regija sastoji iz dvije mikroregije: niske (primorske ili jadranske) Hercegovine i visoke (gornje ili planinske) Hercegovine. Visoka Hercegovina obuhvata sliv gornje i srednje Neretve, znatan dio dinarskog pređela Bila i Polja, visoke planine: Velež, Volujak, Prenj Čvrsnica,Crvanj, kao i kraška polja: Nevesinjsko, Gatačko i druga.

Niska ili jadranska Hercegovina se prostire oko donjeg toka rijeke Neretve i u slivovima rijeka Bregava i Trebižat, obuhvata veliko Popovo polje, Mostarsko polje i kotlinu, dio Neretvansku dolinu i Trebinjsko polje.
Zahumlje, Humska zemlja i Hum su nazivi pod kojima su se u određenom periodu podrazumijevali određena teritorija i određeni državno-pravni identitet današnje Hercegovine. Već u prvoj polovini VII vijeka srpska plemena, koja su bila među najjačim slovenskim formacijama, naselila su ovu teritoriju koja je u to vrijeme ulazila u sastav Vizantijskog carstva i bila naseljena ilirsko-romanskim stanovništvom. Vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit u IX vijeku govori o arhontiji Zahumljana i o gradovima “u zemlji Zahumljana”. A pop Dukljanin iz Bara u XII vijeku govori o Humskoj zemlji, dok će termin Zahumlje upotrijebiti samo jednom, i to u vezi sa episkopskom dijecezom. Kao “Zahlmie” ovaj kraj će se pomenuti u poveljama Stefana Prvovenčanog i njegovih sinova kralja Vladislava i kralja Uroša, a jedanput i u zapisu iz vremena kralja Stefana Dečanskog (1321-1331). Iz ovoga se može zaključiti da se naziv Zahumlje počeo gubiti još u XII i tokom XIII vijeka, a kasnije povremeno navođenje može se shvatiti kao upotreba po inerciji. Taj naziv će koristiti i papska kancelarija sve do 1252. godine.
Do XII vijeka zvanični naziv zemlje bio Zahumlje, a naziv Humska zemlja prvi put se sreće u povelji velikog župana Stefana Nemanje Splićanima (oko 1190-1192), u kojoj im dozvoljava, između ostalog, da slobodno izlaze u njegovu i sina mu Rastka Humsku zemlju. Humska zemlja se pominje i u intitulaciji Stefana Prvovenčanog Bogorodičinom manastiru na Mljetu, kao i u povelji proteranog kralja Radoslava Dubrovčanima, od 4. februara 1234. godine. U Limskoj povelji, kralj Uroš I oko 1253. potvrđuje posjede Bogorodičinoj crkvi, između ostalog, i u Humskoj zemlji, a na kraju se potpisuje i kao kralj Zahumlja.Interesantno je da se otprilike u isto vrijeme kada Zahumlje zamjenjuje Humska zemlja i naziv Duklje zamjenjuje nazivom Zeta.
Kada je veći dio Humske zemlje prešao u ruke bosanskog bana Stjepana II Kotromanića (1326), titula bosanskog vladara je obogaćena i Humskom zemljom kao sastavnim dijelom, i tako je ostalo sve do nestanka bosanske države. Već 1333. godine Stjepan II Kotromanjić je ban “Bosni, Usori i Soli i gospodin Humskoj zemlji”. I kasnije bosanski vladari u svojim titulama uvijek koriste naziv Humska zemlja, nikada Zahumlje. I u dubrovačkoj arhivskoj građi najčešće se upotrebljava oblik terra de Chelmo , ali tu se dosta često sreću i imena Chelmum i Chelmo , što odgovara našem obliku Hum. To znači da se na terenu, u zaleđu onovremenog Dubrovnika, oblik Hum upotrebljavao među lokalnim stanovništvom.
Nestanak termina Humska zemlja s istorijske pozornice vezan je za drugu polovinu XV vijeka, kad počinje da ga potiskuje novo ime za teritorije koje su ulazile u sastav oblasti hercega Stefana Vukčića Kosače – Hercegovina. Same Kosače su potiskivale značajnije predstavnike humske vlastele, a time su na izvjestan način, posredno, potiskivale i humsko ime. To se posebno odrazilo na prostore istočno od doline Neretve. Zbog toga se u XV vijeku naziv Humska zemlja najčešće vezuje za teritorije zapadno od Neretve i za humsku velikašku porodicu Radivojevića-Vlatkovića, koja je tu imala posjede.
Dolazak Turaka je bio presudan za proces nestajanja humskog imena, jer su oni prihvatili naziv Hercegovina (u stvari, najprije Zemlja Hercegova) za sve oblasti kojima je vladao herceg Stefan Vukčić. Tako je po dolasku i učvršćivanju Turaka na ovom prostoru naziv Humska zemlja potpuno iščezao iz upotrebe, a ova teritorija se uklopila u širi geografski i istorijski pojam Hercegovine, koja kao pojam upravo u to vrijeme nastaje, a očuvaće se do danas.

****************************

Travunija je srednjovekovna srpska država koja je obuhvatala južnu Dalmaciju i delove Bosne i Hercegovine, a u njenom sastavu se nalazilo i Konavlje. Naučnici se spore oko toga ko je osnovao ovu državu. Pop Duljkanin ju je svrstao pod Crvenu Hrvatsku, Konstantin Porfirogenit ju naziva srpskom regionom, a deo naučnika veruje [nedostaje izvor] da je ovaj entitet postojao i pre dolaska Slovena, te da je povremeno priznavao vlast susednih srpskih i / ili hrvatskih vladara.
„Travunija i Konavle su jedno. Njeno stanovništvo potiče od nekrštenih Srba, koji tamo žive od kada su sa arhontom koji je pobegao iz nekrštene Srbije došli caru Irakliju. Arhonti Travunije su uvek bili potčinjeni arhontima Srbije.“
Konstantin VII Porfirogenit, De Administrando Imperio: Glava 34 (955.)
Granice i gradovi u Travuniji
Travunija se prostirala od Dubrovnika do Boka kotorske. Na severozapadu se graničila sa Zahumljem, na jugoistoku sa Dukljom (Zetom), dok joj je severni sused bila glavna srpska oblast Srbija.
U njoj su se nalazili utvrđeni gradovi:
Travunija (današnje Trebinje)
Ormos (današnji Vrm na Trebišnjici)
Risan
Lukavec
Zetliv ili Zatleblje

Prošlost Travunije
Od svog samog nastanka vladari Travunije bili su potčinjeni vrhovnom knezu (arhontu) svih Srba na Balkanu knezu Srbije iz porodice Vlastimirovića. Smrću Časlava Klonimirovića nestaje jedinstvene srpske države, a srpske oblasti, među kojima je i Travunija, podpadaju pod vizantijsku vlast i postaju njeni vazali. Zetski vladar Stefan Vojislav nakon pobede nad Vizantijom u bici kod Bara 1042. godine, proširuje svoju vlast na Travuniju i Zahumlje. Kada je Zeta 1077. godine postala prva srpska kraljevina, u njenom sastavu se nalazila i Travunija, koja nakon raspada Zete ulazi u sastav Srbije pod Nemanjićima.

Stara Hercegovina
Stara Hercegovina (crveno) je nekadašnja istorijska oblast koja se nalazila na teritoriji današnje Crne Gore
Naziv
Njen naziv potiče od srednjovjekovnog velikog herceštva od Svetog Save, koje je ustanovio Stefan Vukčić Kosača, u okviru kraljevine Bosne, mijenjajući dotadašnji naziv Veliko vojvodstvo. Preko četiri vijeka ovaj dio se nazivao Hercegovina. Stara Hercegovina je noviji naziv, u smislu nekadašnja Hercegovina. U istoriografiji se taj naziv koristi, koristio ga je i akademik Obren Blagojević u svom monografskom đelu „Piva“. Takođe i dio Srbije i Republike Srpske se zove Stara Hercegovina, u istom smislu nekadašnje Hercegovine.
Istorija
Jugoistočna granica nekadašnjeg Velikog vojvodstva (kasnije herceštva) sa srpskom despotovinom (posjedima porodice Branković i Zetom) nalazila se u pređelima današnje Crne Gore. Zabelježene su srednjovjekovne tvrđave, naselja, trgovi i župe u ovoj oblasti: Soko, Koznik, Susjed, Klobuk, Kukanj, Onogošte, Novi, Pljevlja kao i nazivi vlaških stočarskih družina.
Ulazak dijela Stare Hercegovine u Crnu Goru
Poslije Hercegovačkog ustanka (1875—1878), tj. Berlinskog kongresa, Crna Gora dobija od Turske dobar dio Stare Hercegovine. Osvajanjem u balkanskom ratu, odnosno Londonskim ugovorom o miru, 30. maja 1913. godine, Pljevlja su kao neodvojiv dio Stare Hercegovine pripala Kraljevini Crnoj Gori.
Gradovi
Stara Hercegovina obuhvata gradove: Pljevlja, Žabljak, Plužine, Šavnik, Nikšić i Herceg Novi. U ovoj istorijskoj oblasti danas je najveći grad Nikšić, a nakon njega Pljevlja i Herceg Novi. Stara Hercegovina obuhvata i grad Prijepolje u Srbiji.
Plemena u Staroj Hercegovini
Sastavljena je od plemena: Drobnjaci (sa Jezerima), Uskoci, Piva, Šaranci, Nikšići, Banjani, Grahovo, Krivošije, Trebješani, Oputne Rudine i Trepačke Ridine.
Hercegovina u Republici Srpskoj
Granice razgraničenje između Republike Srpske i Federacije BiH (tamnije područje na jugu koje pripada Republici Srpskoj je Hercegovina u Republici Srpskoj).
Hercegovina u Republici Srpskoj je područje u Republici Srpskoj, koje se prije nazivalo Humska zemlja, Zahumlje ili Hum. Naseljena je većinskim srpskim stanovništvom. Najveći grad u ovom dijelu Republike Srpske je Trebinje koji se smatra i regionalnim kulturnim centrom ovog područja.
Istorija
U ljetopisu Pećke patrijaršije se kaže da je Sava Nemanjić u Nevesinju 1219. godine postavio prvog humskog episkopa. U dubrovačkim izvorima Nevesinje se prvi put pominje 1281. godine.Hercegovina je još poznata kao Vojvodstvo Svetoga Save, pošto je Sava Nemanjić bio vladar u Humskoj zemlji, a potom i organizator Srpske pravoslavne Episkopije Zahumsko-Hercegovačke. U svojoj povelji Splićanima, izdatoj upravo u vrijeme vladavine nad Humskom zemljom princa Rastka Nemanjića, oko 1190-1192. god, Stefan Nemanja, kaže: "Ja veliki župan Nemanja dozvoljavam Splićanima da slobodno izlaze u moju zemlju, i sina mi Rastka u Humsku zemlju, i sina mi Vukana u Zetu, i da slobodno trguju, i da im se nikakva nepravda ne dogodi". Kasniji srpski vladari u srpskim zemljama, uključujući hercegovačke i bosanske, sa ponosom su svoju vlast i titule vezivali za ime Svetog Save.
Hercegovina je sadašnje ime dobila po velikom vojvodi Stefanu Vukčiću Kosači, koji je vladao tim područjem sredinom 15. vijeka. On se nad moštima Svetog Save u manastiru Mileševi krunisao titulom hercegom od Svetoga Save. Osmanlije su prvi počeli tu regiju nazivati Hercegovina, po njenom tadašnjem vladaru hercegu Kosači.
Istorija 19. i 20. vijeka ispunjena je ratovima za oslobođanje od turske vlasti i ujedinjenje sa drugim srpskim državama. Najčešći početak buna i ustanaka bio je odgovor na teror. Bunama i ustancima obično je prethodio sabor i dogovor glavara kod manastira i crkava imali su snagu zakona i uputstvo za borbu. Tako je bilo i pred početak Nevesinjske puške 1875. godine. Na Malu Gospojinu – 8. septembra 1874. godine kod crkve u selu Biograd, Nevesinje, sazvan je zbor narodnih prvaka Nevesinja na kom je odlučeno da se krene sa ustankom u proljeće naredne godine. Uzroci za ovaj ustanak su brojni, ali je neposredan povod bio napad čete harambaše Pera Tunguza na turski karavan u Bišini (put Mostar - Nevesinje), na Četnoj poljani, dana 5. jula 23. juna po starom(po novom – 5. jula) 1875. godine i ubio sedam turskih kiridžija. Kroz dva dana u crkvi u Kifinu Selu 25. juna – (7. jula), donesena je odluka da se akcija za ustanak ubrza i u ostalim srezovima Hercegovine. Ustaničke čete su već 9. jula u selu Krekovi otpočele prvu borbu.
Ustanak je izazvao u opšteevropsku krizu. Umjesto ujedinjenja sa Srbijom i Crnom Gorom, voljom velikih sila na Berlinskom kongresu 1878. turska okupacija je zamenjena austro-ugarskom. Da je nezadovoljno novom austro-ugarskom vlašću, Nevesinje je vrlo brzo pokazalo ustankom iz 1882. godine u Ulogu (Nevesinje). U Balkanskim ratovima i na Solunskom frontu su učestvovali dobrovoljci iz Hercegovine.
Svoje slobodarsko opređeljenje Hercegovina je pokazala i u organizovanju demonstracija 27. marta 1941. godine u Nevesinju (što je učinilo malo gradova) i time jasno stavili do znanja šta misle o novoj vlasti i na šta su spremni. To su potvrdili potpunim odzivom u Aprilskom ratu 1941. godine.
Junski ustanak (opšti i prvi u okupiranoj Jugoslaviji) bio je treći u posljednjih 70 godina. Ovaj ustanak je po svom značaju i dalekosežnim posljedicama u mnogom nadmašio sve prethodne srpske bune i ustanke, čak i onaj iz 1875. godine, jer je dignut protiv najmoćnije vojne alijanse Trećeg rajha u dosadašnjoj svjetskoj istoriji pod čijom se okupacijom nalazila gotovo čitava Evropa. Srpski Nevesinjski junski ustanak počeo je 3. juna 1941. godine i bio je prvi organizovani oružani ustanak u porobljenoj Evropi. Da je bio prvi ustanak još zvanično nije priznat, ali niko ga nije osporio, već ga je samo ignorisao, jer njegovim priznavanje i stavljanjem na mjesto koje mu u srpskoj nacionalnoj i opštoj istoriji pripada, ne bi se uklapao u politički dogovorene datume početka oružanih ustanaka 1941. godine u pojedinim republikama Jugoslavije.

Eparhija Zahumsko-Hercegovačka i Primorska
Ova Eparhija, kao organizovana Humska Episkopija, u sastavu autokefalne Arhiepiskopije Srpske, potiče iz 1219. godine, od Svetoga Save, sa episkopom Ilarijem, učenikom Sv. Save, i daljim nasljednicima, visokouglednim i svetim Jerarsima, kao što su bili: Sv. Sava Drugi, Sv. Danilo Drugi i dalje do Svetog Vasilija Tvrdoškog i Ostroškog i Sv. Novog Sveštenomučenika Petra (Zimonjića, bio Zahumsko-Hercegovački od 1902-20, a onda premješten u Sarajevo). Ova je Eparhija bila na trećem ili četvrtom mjestu u rangu Episkopija i poslje Mitropolija Pećke Patrijaršije i nikad nije prestajala da postoji ili da radi na prostoru Primorja, Zahumlja i Hercegovine, dosežući nekada i do Foče, Goražda, Čajniča i Mileševe. Sjedište Humskog Episkopa i kasnije Mitropolita Zahumsko-Hercegovačkog bilo je najprije u Stonu na Pelješcu, zatim u Trebinju, u manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu, manastiru Tvrdošu i Dužima, kraće vrijeme u manastiru Savini kod Herceg Novog, zatim u Blagaju na Buni, u manastiru Žitomisliću i u Mostaru, a sada je, usled razorenja svega crkvenog središta i života u Mostaru, opet u manastiru Tvrdošu kraj Trebinja.
Natpis sa kamenog groba iz porušene Nove Saborne crkve u Mostaru: Mitropolit Leontije Radulović 1835. - 1889.
„Stopama mučenika za vjeru i slobodu
Stupaše hrabrom dušom pregorev zemna blaga
Spasenje i blaženstvo iskaše Srpskom rodu
Golgotu za se primi, ona mu bješe draga.
Patničkom prahu spomen, a vječnost svojoj duši
Sljedbenik Spasa steče i ovo hladno stijenje
Strošiće ljuto vrijeme, al' Srpstvo dok ustraje
Njegovo ime svijetlo slaviće Vaskrsenje”
BLAGODARNA HERCEGOVINA

Geografija
Rijeke:
Trebišnjica (izvor na 398 m nadmorske visine) 96,5 km
Opštine
Trebinje, Nevesinje, Bilieća, Gacko, Berkovići, Ljubinje, Istočni Mostar, Foča, Kalinovik
Tekst preuzet sa:sipovci.com

Trebinje je gradsko naselje i sjedište grada Trebinja u Republici Srpskoj, BiH. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Trebinje ukupno je popisano 25.589 lica. Ime grada potiče ili od latinske riječi tribunus (tribunus militum je zapovjednik jedne veće ili više manjih jedinica rimske vojske) ili od slovenske riječi treb, što znači žrtva (žrtvovati).
Nalazi se na samom jugu Hercegovine u najjužnijem delu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Smješteno je ispod planine Leotar, na obodu Trebinjskog polja, u dolini nekada najveće evropske reke ponornice Trebišnjice, koja protiče kroz grad.[2] Od mora je udaljeno oko 27 km putem do Dubrovnika, ili oko 38 km putem do Herceg Novog. Za Trebinje se kaže da je „grad sunca i platana“, a jedan je od najljepših gradova. Ekonomski je i kulturni centar regije Istočne Hercegovine. Trebinje se nalazi na 42° 42‘ 32“ sjeverne geografske širine, a na 18° 19‘ 18“ istočne geografske dužine i na 275 m nadmorske visine. Od Jadranskog mora je udaljeno oko 19 km. Drumovima je spojen sa Dubrovnikom (27 km), Ljubinjem (55 km), Mostarom (110 km), Bilećom (30 km), te Nikšićem (70 km) i Herceg Novim (38 km).
U pejzažu Trebinja se smenjuju kraška polja i planinski venci dinarskog pravca pružanja.Reljefom opštine dominiraju planina Leotar, rijeka Trebišnjica, te kraška polja Trebinjsko i Popovo. Trebinje je okruženo je brdima i planinama: Ilijino brdo, Obodine, Vlaštica, Leotar (sa 1228 m, najviši vrh u okolini), Kravice, Petrina, Golo brdo, Strać, Hum i Vesac.
Među poljima gornje Hercegovine nejveće je i najpoznatije Trebinjsko i Popovo polje. Uvale Trebinjskog i Popova polja su po svojem tektonskom postanku jedna cjelina, ali na okolnim brdima i na njoj nije jednak rad erozije i denudacije. Ta razlika je očigledna. Pored toga dva polja su razdvojena Trebinjskom šumom.
Zapadno od grada prostire se Trebinjsko polje. Polje se pruža od istoka prema zapadu, u pravcu toka Trebišnjice i zauzima površinu od 18 km². Polje je pokriveno vrlo plodnim aluvijalnim zemljištem pa se zbog bujne vegetacije naziva i Vrtom Hercegovine. Čuven je trebinjski, naročito šumski, duvan iz ovog polja.
Odmah do Trebinjskog je smješteno Popovo polje. Ima usjeva koji na ovom polju daju i dva roda godišnje pa se ono naziva i hercegovačkim Misirom, po poređenju sa dolinom Nila, odnosno Egiptom ili Misirom.
Najstariji stanovnici Trebinja bili su Iliri, a u VII vijeku p. n. e. se doseljavaju i Grci. Spomen njihovog prisustva ostao je u toponimima. Rimljani dolaze u trebinjski kraj u III vijeku p. n. e. Od njihovog dolaska ovaj kraj je poznat pod nazivom Travunija. Dolazak Slovena se veže za VI vijek. U ranom slovenskom periodu se zna za više oblasnih gospodara koji su vladali područjem. Nakon što je bugarski car Simeon Veliki zacio sa vlasti Zaharija Pribislavljevića, vladar Travunije Mihajlo Višević se okrenuo savezu sa kraljem Hrvatske Tomislavom. Posle njegove smrti Travunija je opet bila dio Časlavove Srbije.
Godine 1168. Travuniju je preuzeo Stefan Nemanja. Pod vlašću Nemanjića će i ostati sve do kraja dinastije. Kasnije je Trebinje do dolaska Turaka bilo i u sastavu bosanske države Tvrtka I, a nakon njega se smjenjuju mnogi oblasni gospodari.
Turska vladavina trajala je od 1466. pa sve do 1878, kada ih smjenjuju Austrougari. Srpska vojska je u Trebinje ušla 11. novembra 1918. godine.
U Drugom svetskom ratu oslobođeno je borbama 5. oktobra 1944.
U delu Trebinja iznad naselja Police nalaze se ostaci poređanog kamena u pravilno raspoređenim linijama za koje se veruje da imaju značenje povezano sa astronomijom.
Najznačajnije kulturno dešavanje u toku godine su Dučićeve večeri poezije. Ovom prilikom u gradu se okupe najznačajnije ličnosti svijeta poezije iz regiona. Piscu najboljeg djela iz prethodne godine se dodjeljuje Dučićeva nagrada.
Sljedeće značajno kulturno dešavanje u gradu je Festival festivala. To je smotra pobjednika sa svih festivala amaterskih pozorišta u regionu. Veoma značajna ustanova za grad je Muzej Hercegovine. U ovom objektu mogu se vidjeti raznovrsne postavke, od prikaza načina života u Istočnoj Hercegovini, do slika poznatih autora. Ovdje se osim izložbi priređuju i promocije i muzički programi. Za očuvanje tradicije brinu se kulturno-umjetnička društva Alat i Hercegovina, a pri Eparhijskom domu djeluje hor Svetog Vasilija Ostroškog.
Grad ima i Dom omladine — često sastajalište mladih, Dom kulture i Srednju muzičku školu. Trebinje je poslije rata postalo studentski grad. U gradu danas postoje tri fakulteta.

U današnjem izgledu grada jasno se izdvaja staro urbano jezgro iz turskog vremena, gradnja u doba Austrougarske i nova gradnja. Za razliku od ostalih hercegovačkih gradića u Trebinju je najviše izražena, u gradnji starih objekata, mješavina primorskih i orijentalnih uticaja.

Hercegovačka Gračanica Vjerna je kopija manastira Gračanica na Kosovu. Sagrađena je 2000. na brdu Crkvina iznad Trebinja, sa željom da izvrši testament čuvenog trebinjskog pjesnika Jovana Dučića. Njegovi posmrtni ostaci prenijeti su iz Sjedinjenih Američkih Država i sahranjeni u kriptu ovog hrama. Spomen kompleks čine crkva Presvete Bogorodice sa zvonikom, vladičanski dvor, biblioteka, amfiteatar, galerija, salon za bankete, česma i ljetna bašta. Hram se može vidjeti sa svake tačke u Trebinju i to je najljepša sakralna građevina u cijeloj Istočnoj Hercegovini. Sa brda Crkvina pruža se prelijep pogled na cijeli grad.

Manastir Tvrdoš Posvećen je Uspenju Presvete Bogorodice. Manastir se nalazi uz samu rijeku oko 4 km nizvodno od Trebinja, u selu Tvrdošima. Prema narodnom predanju, manastir je osnovao Sveti car Konstantin i majka mu Jelena. Jedan je od najstarijih pravoslavnih manastira u BiH i jedan od najznačajnijih manastira Srpske pravoslavne crkve. Danas je sjedište Zahumsko-hercegovačke episkopije. Smatra se da manastir potiče sa početka XVI vijeka.
Kao i većina vjerskih objekata na ovim prostorima manastir je više puta rušen i opet obnavljan. Najprije je stradao u velikom zemljortesu koji je pogodio Dubrovnik u drugoj polovini XVII vijeka, a 1694. godine su ga do temelja srušili Mlečani bojeći se da ne postane tursko utvrđenje. Manastir je obnovljen 1924. god.

Saborna crkva Preobraženja Gospodnjeg Građena je od 1888—1908. godine. Nalazi se u centru grada. Pored crkve izgrađen je Eparhijski dom sa bibliotekom. U satavu hrama djeluje hor Svetog Vasilija Ostroškog i folklorno društvo.
Manastir Duži je posvećen Pokrovu Presvete Bogorodice. Nalazi se na lijevoj obali Trebišnjice 7 km nizvodno od Trebinja. U XVI i XVII vijeku je bio metoh manastira Tvrdoša. Kada je Tvrdoš razoren, mitropolit i monasi prelaze 1695. godine u Duži, obnavljaju i proširuju crkvu i metoh koji od tada nosi ime Duži. Do ukidanja Pećke patrijaršije 1776. bio je središte hercegovačkog mitropolita. Manastir je više puta stradao, pljačkan i pustošen. U manastiru se nalazi čestica časnog krsta.

Petro Pavlov manastir Smješten je u Petrovom Polju, nekoliko kilometara zapadno od Trebinja. U njegovoj blizini se nalazi Pavlova pećina, u koju je po predanju navraćao Sveti apostol Pavle na svom putovanju za Rim. U blizini manastira nalate se ruševine za koje se vjeruje da su ostaci hramova svetih apostola Petra i Pavla s početka XI vijeka, pa čak i iz šestog. Na temeljima stare crkve podignuta je početkom XX vijeka noba.
Spomen crkvica posvećena Svetom Vasiliju Ostroškom pored kuće u kojoj se rodio u selu Mrkonjići u Popovom polju.

Katolička katedrala Nekada crkva Blažene Djevice Marije, sagrađena je krajem XIX vijeka.

Osman-pašina džamija Sagrađena je 1729. po naredbi Osman-paše Resulbegovića, trebinjskog kapetana. Nalazi se u Starom gradu. 1993. godine džamija je izgorela u požaru, zbog smrada i bolesti koje su prijetile ruševine su uklonjene, te je kasnije sagrađena nova.

Perovića most (do posljednjeg rata zvan Arslanagića most) je kao zadužbinu za svoga poginulog sina u borbi sa Mlečanima izgradio Mehmed-paša Sokolović 1574. godine, za vrijeme Turske okupacije.
Kada su Turci 1687. godine potisnuti iz Herceg Novog, mnoge turske porodice su se iz ovog grada doselile u Trebinje. Među njima je bio i izvjesni Arslan-aga. On je dobio posjede istočno od Trebinja: na Zupcima, Necvijeću i Jasenu, te pravo da naplaćuje mostarinu preko mosta na Trebišnjici. Po njemu se, od tada, most naziva Arslanagića most. Izgradnjom hidroenergetskog sistema na Trebišnjici Arslanagića most se našao 1965. godine pod vodom akumulacionog jezera. Po zahtjevu Zavoda za zaštitu spomenika kulture most se demontirao i prenio na drugo mjesto, 1966. godine prilikom pražnjenja akumulacije.
Nova lokacija Arslanagića mosta između naselja Gradina (na desnoj obali rijeke) i naselja Police (na lijevoj obali). Godine 1993. mostu je promijenjeno ime u Perovića most. Pored ovog vrijedi pomenuti i Kameni most (izgrađen 1953), zatim Andrićev most i Geljov most.

Muzej Hercegovine se nalazi u Starom gradu u austrijskoj kasarni s kraja XIX vijeka.
Iznad Trebinja na brdu Strać nalazi se utvrđenje Petrina koje datira iz doba austrougarske vladavine.

nekad
sad

 Majna Parijez - Crkva Sv. arhangela Mihajla u Trebinju

 

Bileća, varošica u samom srcu Srpske Hercegovine ima bogatu istorijsku prošlost. Najstariji dokument u kome se spominje Bileća kao „Bilechia“ koji je do sada pronađen datira iz 1286. godine. Bileća i njen naziv dovode se u vezu sa Beljom i Beljićima (navodeći da je veliki župan Pavle Beljić umro 968.godine).
Pod Austrougarskom vladavinom u Bileći se otvara prva škola 1880. godine, pod nazivom „Srpska pravoslavna osnovna škola“ i u tom periodu je izgrađen stari grad u današnjem centru Bileće.
Opština Bileća, se nalazi na jugoistoku RS i pripada oblasti Istočne Hercegovine u koju još ulaze opšina Trebinje, Ljubinje, Gacko, Nevesinje, Berkovići, i Istočni Mostar.
Bileća je smještena u istočnom dijelu ove oblasti.Područje ovog kraja Jovan Cvijić je nazivao Rudinama, odnosno bilećkim rudinama.To je jedan holokarstni predeo nižih nadmorskih visina od 400 do 600 m.
Unutar ovog kraja, okruženi brdima i površinama, leže četiri kraška polja:Bilećko, Plansko, Fatničko, i Dabarsko. Teritorija opštine se prostire između 42° i 46´ i 43° i 9´ sjeverne geogravske širine i 18° i 31´ i 18° i 10´ istočne geografske dužine.Prosječna nadmorska visina grada odnosno naselja Bileća je 476 metara, dok je ostalog dijela opšine oko 700 m². Površina opšine Bileća iznosi 633 km² i zauzima 2,5% površine Republike Srpske.Veći vrhovi koji pripadaju Bileći nalaze se na planinama Baba (1735), Bjelašnici (1867), Viduši (1328) i Sitnici (1419).Opština Bileća se na istoku graniči sa opštinom Nikšić, na sjeveru sa Gackom i Nevesinjem, na sjeverozapadu sa Berkovićima, i na zapadu i jugozapadu sa Ljubinjem.

  

nekad
sad

Ljubinje je naseljeno mjesto i sjedište istoimene opštine u Republici Srpskoj, BiH. Nalazi se u Istočnoj Hercegovini na pola puta između Trebinja i Mostara. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Ljubinje ukupno je popisano 2.744 lica.

Prvi put se spominje u 14. vijeku, a kao naseljeno mjesto se prvi put izričito spominje u dokumentima 1404. godine.

Godine 1168. sve okolne srpske oblasti (Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretvljanska oblast) je preuzeo Stefan Nemanja. Pod vlašću Nemanjića će i ostati sve do kraja dinastije. Rastko Nemanjić je u mladosti od oca Stefana Nemanje dobio Zahumlje na upravu. Još uvijek su u ovim krajevima živa mnogobrojna predanja vezana za Svetog Savu. Kasnije je područje Ljubinja bilo i u sastavu bosanske države Tvrtka I, a nakon njega se smjenjuju mnogi oblasni gospodari, do pada pod Turke.

Turska vladavina trajala je od 1466. pa sve do 1878. godine, kada ih smjenjuje Austrougarska. Na početku turske vladavine na ovim područjima Ljubinje je bilo centar za istočnu Hercegovinu čije su ingirencije dosezale na istoku do granice sa Crnom Gorom i na zapadu do Mostara, obuhvatajući i Mostar.

Na Berlinskom kongresu 1878. godine Austrougarska je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Dana 14. avgusta 1878. godine austrougarska vojska je umarširala u Ljubinje, čime je okončana turska vladavina na ovim prostorima. Godine 1908. Austrougarska je izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine, koja će ostati u njenom sastavu do kraja Prvog svjetskog rata. i konačnog oslobođenja 1918. godine kada je srpska vojska umarširala u Ljubinje.

Crkva u Ljubinju je napravljena 1867. godine. Građena je od kamena, ima zvonik na preslicu sa tri zvona, jedno je oštećeno u toku 1941. godine (Drugi svjetski rat). Crkva je prekrivena crijepom, više puta je obnavljana, kao i zadnji put 1998. godine. Drveni ikonostas popunjen je sa ikonama na platnu, koje se završavaju Hristovim Raspećem. Posebnu vrijednost ima Sv. Jevanđelje, koje crkva dobila iz Rusije zajedno sa litijom na kojoj je lik Hrista i Bogorodice, prilog Zorke Radonjić (1901.).[2] Uz crkvu je napravljena školska zgrada 1878. koja je 1959. nacionalizovana, a 1992. vraćena je crkvi, da bi 1998. zgrada bila renovirana.Odlukom iz 2005. godine crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Ljubinju sa nekropolom stećaka je proglašena nacionalnim spomenikom.

Vrijeme odluke o gradnji hrama došlo je u danima kada je cijelo hrišćanstvo slavilo 2000 godina trajanja. Sve je upućivalo na slavu Rođenja Isusa Hrista, pa je i ovaj hram posvećen tom najvećem događaju za istoriju čovječanstva. Dana 11. juna 2000. godine osveštani su temelji građevine novog Sabornog hrama u Ljubinju prema projektu arhitekte Ljubiše Folića,[4] uz blagoslov episkopa zahumsko-hercegovačkog g. Grigorija i umirovljenog g. Atanasija. Na dan Rođenja Presvete Bogorodice koji je krsna slava stare crkve i opštine Ljubinje, 21. septembra 2004. godine, obavljeno je osveštanje novog Sabornog hrama.

Stanovništvo se u posljednjih petnaestak godina bavi uglavnom poljoprivredom. Glavna poljoprivredna kultura, duvan, u posljednje vrijeme doživljava najteže trenutke od njegovog dolaska na ove terene. Uzroci takvog stanja nalaze se u neorganizovanoj proizvodnji i otkupu od strane države tako da su poljoprivredni proizvođači prepušteni na milost i nemilost haosu tržišta i privatnim otkupljivačima. Stočarstvo kao grana poljoprivrede koja je nekada bila veoma razvijena u Ljubinjskom kraju palo je na nizak nivo zbog neplanskog klanja stoke u poslijeratnom periodu tako da je stočni fond desetkovan. Nekada poznati voćarski kraj trenutno ima nekoliko manjih plantaža višnje u fazi podizanja. Pravci razvoja poljorivrede trebali bi se kretati u podizanju voćarstva (jabuka, šljiva, višnja), vinogradarstva i obnovi stočarske proizvodnje.

  

nekad
sad

Berkovići su naseljeno mjesto u Republici Srpskoj, BiH u opštini Berkovići. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine U naseljenom mjestu Berkovići popisano je 247 lica.
Najveći vrh Parič je strateški pogodan za prenos telekomunikacijskih signala. Na klimu Berkovića utiče blizina mora, reljef, izloženost cirkulacijama vazduha, geološki sastav, tako da se mješaju sredozemna i umjereno-kontinentalna klima gdje su zime blage, a ljetne žege ublažava stalno strujanje vazduha. Za ove prostore su karakteristični vjetrovi bura i jugo.
U Potkomu se nalazi pećina Ratkovača. Pećina nije arheološki istražena sem jednog dijela od strane mještana. Ispitani dio (oko 2 kilometra) je isprepletan podzemnim hodnicima, dvoranama, pećinskim jezerima koji su bogato ukrašeni pećinskim nakitom. Postoje indicije da je pećina bila naseljena u prošlosti ili je služila kao sklonište.
Neposredno pored pećine se nalazi vodopad rijeke Opačice visine preko 150 metara. Iznad naselja Hatelji u strmim liticama se nalazi tzv. Sunićka pećina dužine svega 300 metara. Na samoj granici sa opštinom Stolac, u Dolu, iz lomljenog krečnjaka izvire rijeka Bregava. Nadmorska visina vrela iznosi 120 metara. Za vrijeme maksimalnog vodostaja bojenjem vode u ponorima Fatničkog polja utvrđena je veza sa izvorima Trebišnjice i Bregave. Pored vrela Bregave nalazi se put Bileća-Berkovići-Stolac.
Berkovići sa svojom okolinom obiluju nizom značajnih kulturno-istorijskih spomenika. Čitavo područje je arheološki slabo istraženo.
Na vrhu Straževica (1.050 metara) koji se uzdiže iznad Dabarskog polja, jedna od tri sestre po imenu Straževica izgradila je sebi crkvu o kojoj se do danas ispredaju zagonetne priče. Prema narodnom predanju na tom mjestu danas se nalaze ostaci temelja u kojima je zatrpano zlato. U mjestu Potkom nalaze se ostaci Crkve svetog Ilije koji potiču iz 14. ili 15. vijeka. Ktitori ove crkve su bili plemićka porodica Pićevići. Crkva je porušena poslije dolaska Turaka od 1480—1490. godine. Sačuvani su samo temeljni zidovi do 55 cm visine. I crkva sv. Trojice na Gorici predstavlja svojevrstan kulturno-istorijski spomenik. Postoje još crkve na Trusini i u Ljutom Dolu.
Kod Berkovića se nalazi stari grad Koštun (od lat. Kostrum-logor), koji datira iz ranog srednjeg vijeka, građen je najkasnije u 10. vijeku. Grad je imao 6 kula i okolo vertikalni zid koji je još uočljiv. U opštini se takođe nalaze nekropole stećaka. Neke od većih se nalaze u Dabrici (Crkvine), Hateljima, Predolju, Potkomu, Ljubljanici, Dolu, Koritniku, Bračićima, Blacima, Ljutom Dolu, Suzini. U samom centru Berkovića nalazi se spomenik palim borcima i spomen-biste narodnih heroja Save Belovića i Danila Soldatića.  

  

 

Prvi pouzdani podaci datiraju iz rimskog perioda, jer je Gacko i tada bilo značajno tranzitno podučje. Srbi su se naselili u 7. vijeku.

1479. godine Stjepan Vukšić Kosača stvorio je svoju državu Hercegovinu. Glavni put išao je: Dubrovnik, Trebinje, Jasen, Ljubomirsko polje, Bileća, Korita, Cernica, Gatačko polje, Čemerno i dalje dolinom Drine.

Grad Ključ spominje se 1426. godine kao prijestonica Bosanskog velikog vojvode Sandalja, a zatim Hercega Stjepana i njihovih sinova. Turci su ključ zauzeli tek 1468. godine. Padom pod Turke ovaj dio Hercegovine postaje periferan i gubi na značaju. Doseljavaju se Turci i Muslimani, Srbi iseljavaju, česte su bune i sukobi. Srbi starosjedeoci napuštaju niska staništa i naseljavaju se u brda i planine. Ključ je bio has (vlasništvo) hercegovačkog paše, sjedište vojvode, sjedište janjičarskog serdara, sjedište dizdara, kadije i drugih velikodostojnika, a 1687. godine Ključ je postao sjedište kapetanije. Gacko je imalo funkciju Kadiluka.

Avtovac potiče iz rimskog perioda. Za vrijeme Turaka bio je značajniji od današnjeg naselja Gacko, kao i za vrijeme Austro-Ugarske. Padom pod Ausrto-Ugarsku vlast 1878. Gacko je imalo pogranični značaj. Austro-Ugarska je sve radila organizovano, sistematski i planski: puteve, ceste, škole, pošte, zatvore, kasarne, utvrđenja. Prvi put u Austro-Ugarskim izvorima Gacko se spominje 1880. godine. Srbi se ponovo iseljavaju , a najviše u Crnu Goru i Dalmaciju. 1908. godine BiH se se pripaja Austro-Ugarskoj monarhiji (aneksija BiH). Turska je za 2.500.000 funti sterlinga “prepustila” BiH Austrougarskoj. Tako je Srbima srušena poslednja nada prisajedinjavanja matici Srbiji. U Gacku se osniva Kotarska bolnica, pošta, garnizon u Avtovcu, šest okružnih stanica. 1895. godine bilo je 1026. vojnika. Školstvo je doživjelo krupan preobražaj 93% stanovništva bavilo se ekstezivnom poljoprivredom.

Nacionalna struktura stanovništva 1895. godine izgledala je ovako:

1. Srbi 8.095 (63,86%);

2. Muslimani 4.407 (34,76%);

3. Hrvati 147 (1,16%);

4. Ostali 26 (0,20%);

Ukupno 12.675.

U periodu kraljevine Jugoslavije nije nastavljen tempo razvoja iz vremena Austro-Ugarske okupacije. Broj stanovnika se značajno povećao što je dovelo do agrarne prenaseljenosti (200 stanovnika na km2 obradive površine):

– 1927. godine 13.667 stanovnika

– 1931. godine 15.235 stanovnika.

– 1931. godine postojalo je 9. škola i broj pismenog stanovništva povećao se na 32,5%.

U periodu socijalističke Jugoslavije Gacko i Hercegovina su se ponovo našli na margini širih društvenih interesa (drugorazredni značaj). Nije bilo uslova za razvoj bazične industrije i intezivne poljoprivredne proizvodnje.

Od 1961. godine broj stanovnika naglo opada. Ujedno se naglo smanjuje broj seoskog stanovništva, a povećava broj gradskog stanovništva.

– 1948. godine 14.424 stanovnika;

– 1953. godine 14.628 stanovnika;

– 1961. godine 14.033 stanovnika;

– 1971. godine 12.033 stanovnika;

– 1981. godine 10.261 stanovnika;

– 1991. godine 10.844 stanovnika ( 6.723 Srbi, 3.795 Muslimani, ostali 2.179);

– 2001. godine 10.500 stanovnika.

Gustina naseljenosti je oko 14 stanovnika na km2 .

Agrarna gustina naseljenosti (broj stanovnika na km2 obradiva površine) je velika i iznosi 215 stanovnika na km2 obradive površine.

Gacko presijecaju dva magistralna puta. Sa zapada na istok vodi nekadašnji Rimski put od Narone do Drača, a ide preko Nevesinja-Gacka i Nikšića. Sa juga na sjever vodi stari Dubrovači put (Vila Ragusa) i ide od Cavtata do Dubrovnika, preko Trebinja, Bileće, Gacka, Foče, Goražda, Višegrada za Srbiju. Ovaj ide preko prevoja Čmerno koje je tipično planinsko mjesto, ljeti prava “vazdušna banja” gdje su boravili hercegovački vladari srednjeg vijeka od Sandalja Hranića i Hercega Stjepana do današnjih dana. U Gacku su se vječito ukrštale kulture Istoka i Zapada, od praistorije do našeg doba. U Gacku su se vodili mnogi ratovi, sklapali mirovi, dizale mnoge bune i ustanci. Gacko je bilo u nekadašnjoj Humskoj zemlji, hercegovoj zemlji i bilo je Vojvodstvo Sv. Save, država Nemanjića, Dušanovo carstvo. Bilo je u sastavu srpskih zemalja od Mihaila Viševića i Humskog kneza Vukovila, velikog vojvode Sandalja Hranića i osnivača Hercegovine Stefana Vukšića Kosače do pada pod Turke 1465. godine.

Gacko je bilo naseljeno u praistoriji (kameno doba), protoistoriji, u doba antike i srednjeg vijeka do našeg vremena. Spomenika materijalne kulture ima na cijelom prostoru Gatačke opštine: Gatačko polje, Pusto polje (Ružina pećina), Ključ, grad Gacko, Nadanići, Medanići, Srđevići, Okolište itd. Najviše praistorijske gomile i gradine su: Gat, Kazanci, Jasenik, Fojnica, Gračanica, Grčki grad, Gacko, Miholjače, Gelja Ljut, Gradac, Gradina i dr. Srednjovjekovna naselja i gradovi su: Stežaja, Cernica, Samobor, Mulja, Medvjed grad i Ključ. Ima na desetine nekropola rasutih po cijelom gatačkom kraju, kao i vjerskih pravoslavnih objekata i sakralnih spomenika srednjeg i novijeg doba, kamenih epigrafskih zapisa i floralnih motiva.

Gacko se u istorijskim izvorima prvi put pominje u Ljetopisu popa Dukljanina oko 1150.godine a u Dubrovačkim arhivskim izvorima 1278. godine nakon poznate bitke na Gatačkom polju 1276. godina (izneđu srpskog kralja Uroša i njegovog sina Dragutina). Najpoznatiji ustanci koje pominju istorijski izvori su: ustanak vojvode Grdana Nikšića 1597. godine, Gatački ustanak 1860. godine, hercegovački ustanak 1875 godine, “Stojanov vakat” 1881/82 i ustanak srpskog naroda 1941. godine protiv ustaškog genocida nad srpskim narodom.

Padom pod turke župa Gacko je ušla u sastav Bosanskog sadžaka a od 1470.godine Gacko je pripalo Hercegovačkom sandžaku. U brojnim istorijskim izvorima, više od tri vijeka, kao Gacko označavana su mjesta: Stežaja kod Trgovišta, Kazanci, Ključ, Lipnik, Metohija (Gacko).

Današnji grad Gacko dobio je ime 1880. godine što svjedoči jedno pismo crkveno-školske opštine u Metohiji (Gacku).

U kraljevini Jugoslaviji Gacko je bilo sjedište gatačkog sreza i administrativna jedinica u Zetskoj banovini, sa sjedištem u Cetinju.

U Drugom svjetskom ratu učestvovalo je 1950 gačana (411 poginulo).

Poslije Drugog svjetskog rata je bilo sresko mjesto, s regionalnom pripadnošću u Mostaru ili Trebinju.

Danas ja Gacko opštinsko mjesto u Srpskoj Hercegovini i Republici Srpskoj.

Gacko je kolijevka srpske duhovnosti i narodnog književnog jezika.

U Gacku su rođena i dva velikana: Sava Vladislavić Raguzijski, diplomata na dvoru ruskog cara Petra Velikog koji je razgraničio dva najveća svjetska carstva Rusiju i Kinu 1728. godine. Napisao je prvi putopis o Sibiriji i Proklamaciju svojim zemljacima u Hercegovini da se dižu na ustanak protiv Osmanske imperije i Tešan Podrugović Gavrilović, epski bard srpskog naroda i najbolje kazivanje narodnih pjesama, koje je zabilježio Vuk Karadžić.

Od znamenitosti prirodnog i kulturnog nasleđa, kao i turističkih atrakcija i motiva najpoznatijih su: Zelengora, Volujak, Lebršnik, Somina, Troglav, Bjelasnica, Ivica, Čemerno (prevoj i vododjelnica), Dobra voda, izvor Neretve, izvor Sutjeske (Izgorke), prirodna jezera na Zelengori, Volujaku, Lebršniku i Živnju, vještačka jezera: Klinje (prva lučna brana na Balkanu), Vrba (akumulacija za potrebe TE Gacko), brojne živopisne rijeke bogate ribom pastrmkom, lov na visoku i nisku divljač itd.

Od ugostiteljsko-turističkih objekata poznati su: hotel “Metohija” i moteli:”Klinje”, “Košuta”, ”Herceglija” i “Izgorka”.

Istočnik, 1898.

nekad
sad

  

 

Upravo tim starim rimskim i srednjovjekovnim putem, na Zaborane iz pravca Sarajeva u proljeće 1465. godine došli su Turci i uspostavili svoj logor u nevesinjskom polju odakle su dalje krenuli u osvajanje Gacka, Bileće i Trebinja.
Već od 12. juna 1469. godine u Nevesinju se pominje vojvoda turskog porijekla. Prvo stolovanje Turaka nije bilo u Vinčacu ili u Biogradu, kako se moglo očekivati, već u Žiljevu - četiri kilometra od Nevesinja.
Dubrovčani su po običaju novom gospodaru Nevesinja – vojvodi Huseinu poslali dar u avgustu 1470. godine. Nevesinje ima i kadiju od iste godine, dakle uspostavljena je potpuna vlast. Dolaskom Turaka u grad Vinačac-Vjenčac počinje da stagnira, a danas su na tome mjestu vidljivi bedemi i zidine vojničke kule. Srušena kula, zarasli i porušeni bedemi još uvijek podsjećaju na nekadašnji značaj ovoga grada u kome su stolovali župani i kneževi, kao i na burnu istoriju ovog grada i njegovog naroda.
Istorija ovih prostora (posebno turski period), protekla je u suprostavljanju svakom zulumu, samovolji i feudalnom kuluku, trpljenju i borbi za samoodržanje, osvajanje slobode, očuvanje nacionalnog i duhovnog identiteta, etičkih i kulturnih vrijednosti. To je i odredilo sudbinu ovog naroda, da budu stradalnici i ratnici u političkoj mreži evropskih dvorova i interesa istoka i zapada.

Istorija 19. i 20. vijeka ispunjena je ratovima za slobodu i ujedinjenje. Najznačajniji događaj ovog perioda je, nesumnjivo, Nevesinjska puška, ispaljena 23. juna 1875. godine u Bišini, na Četnoj poljani iz ruku nevesinjskog hajduka i harambaše Pera Tunguza i njegove čete. Ovaj ustanak dao je signal čitavoj buntovnoj Hercegovini da se digne na ustanak da bi vrlo brzo prerastao u veliku istočnu krizu - pitanje daljeg opstanka turske carevine na Balkanu, kao i podjelu njenih teritorija na tome prostoru. Zbog toga je ovaj ustanak vrlo brzo izgubio lokalni značaj, što su bile ranije bune, i dobio evropski značaj, kao nijedan događaj druge polovine 19. vijeka u zemljama pod turskom vlašću. Ovaj ustanak koji je počeo u Nevesinju, poznat je u istoriji kao Nevesinjska puška uvrstio je ovaj grad (Nevesinje) u udžbenike opšte istorije svih zemalja svijeta.

Najčešći početak buna i ustanaka bio je odgovor na nepodnošljivi teror da bi se došlo do slobode. Nijedan uspjeh na tome putu nije se mogao postići bez velikih žrtava, i ta borba uvijek je bila sa protivnicima mnogo jačim od sebe. Bunama i ustancima obično je prethodio sabor i dogovor glavara kod manastira i crkava koji su imali snagu zakona i uputstvo za borbu. Tako je bilo i pred početak Nevesinjske puške 1875. godine. Na Malu Gospojinu – 8. septembra 1874. godine kod crkve u selu Biograd, Nevesinje, sazvan je zbor narodnih prvaka Nevesinja na kome su vođe naroda u Hercegovini Jovan Gutić, Simun Zečević, Ilija Stevanović, Trivko Grubačić, Prodan Rupar i Petar Radović odlučili da se krene sa ustankom u proljeće naredne godine.
Brojni su uzroci ovom ustanku, ali je neposredan povod bio napad čete harambaše Pera Tunguza na turski karavan u Bišini (put Mostar-Nevesinje), na Četnoj poljani, dana 23. juna (po novom – 5. jula) 1875. godine i ubio sedam turskih kiridžija. Kroz dva dana u crkvi u Kifinu Selu 25. juna – (7. jula), donesena je odluka da se akcija za ustanak ubrza i u ostalim srezovima Hercegovine. Ustaničke čete već 27. juna (9. jula) u selu Krekovi su otpočele prvu borbu. To je preraslo u opšteevropsku krizu. Ustanici koji su krenuli u taj ustanak nisu ni slutili takav njegov ishod Berlinskim kongresom. Vjerovali su da krv daju za veliko djelo – narodnu slobodu i narodno ujedinjenje. Umjesto toga voljom velikih sila, ovom narodu i ovom prostoru jedno ropstvo zamijenjeno je drugim (umjesto Turske ove prostore okupirala je Austrougarska). Ove odluke razočarale su vođe i narod, ali i otrijeznile u borbi do konačnog cilja, oslobođenja i ujedinjenja 1918. godine.
Da je nezadovoljno novom austrougarskom vlašću Nevesinje je vrlo brzo pokazalo (opet prvi u okupiranoj BiH), ustankom 1882. godine u Ulogu (Nevesinje)
Slobodarski duh Nevesinja se iskazao i kroz dobrovoljački pokret (u Balkanskim ratovima i kroz solunske dobrovoljce - njih oko 1.000). Nevesinje je vječno kaljeno u otporu, pa ni pokret Mlada Bosna nije mogao bez nevesinjskog nadahnuća - žrtvom Bogdana Žerajića – člana ove organizacije.
Svoje slobodarsko opredjeljenje Nevesinje je pokazalo i u organizovanju demonstracija 27. marta 1941. godine (što je učinilo malo gradova) i time jasno stavili do znanja šta misle o novoj vlasti i na što su spremni. To su potvrdili potpunim odzivom u Aprilskom ratu 1941. godine.
Junski ustanak (opšti i prvi u okupiranoj Jugoslaviji) bio je treća Nevesinjska puška u posljednjih 70 godina. Ovaj ustanak je po svom značaju i dalekosežnim posljedicama u mnogom nadmašio sve prethodne bune i ustanke, čak i onaj iz 1875. godine, jer je dignut protiv najmoćnije vojne alijanse Trećeg rajha u dotadašnjoj svjetskoj istoriji pod čijom se okupacijom nalazila gotovo čitava Evropa. Nevesinjski junski ustanak počeo je 3. juna 1941. godine i bio je prvi organizovani oružani ustanak u porobljenoj Evropi. Da je bio prvi ustanak još zvanično nije priznat, ali niko ga nije osporio, već ga je samo ignorisao, jer njegovim priznavanjem i stavljanjem na mjesto koje mu u nacionalnoj i opštoj istiriji pripada, ne bi se uklapao u politički dogovorene datume početka oružanih ustanaka 1941. godine u pojedinim republikama Jugoslavije.

Nevesinje je i tokom rata u BiH bilo na udaru osvajača, ali su se borci Nevesinjske brigade uspješno odbranili od daleko brojnijeg naprijatelja i zaštitili narod i teritoriju. Najpoznatije su borbe u Prvoj mitrovdanskoj ofanzivi 1992. i Drugoj 1994.

U Nevesinju se nalazi spomen kosturnica u kojoj se čuvaju tijela Srba koji su nestali na području Hercegovine u periodu od 1992. do 1995.

nekad	sad

Foča je smještena u jugoistočnom dijelu zemlje u blizini granice prema Crnoj Gori, nedaleko od Raške Oblasti u Srbiji, na sjeveru današnje Hercegovine, na izvorištu rijeke Drine. U vremenima do unazad stotinak godina uvijek su je smatrali prostorom Stare Hercegovine, nakon Berlinskog kongresa, a naročito poslije drugog svjetskog rata, bila je prisutna tendencija premještanja tog cijelog prostora u Bosnu.
Foča je po svim osobinama, istorijskim, geografskim, etničkim, kulturnim, jezičkim i dr. areal hercegovački, jer se on prostire na mnogo većem prostoru u tri države (BiH, Srbija i Crna Gora).
U opštini Foča nalazi se najviši vrh Bosne i Hercegovine (planina Maglić 2386 metara), čiji pojedini dijelovi pripadaju najvišem planinskom području u BiH, od čega nekoliko visova premašuje 2000 metara nadmorske visine; jedinom prašumom u Bosni i Hercegovini i najvećom u Evropi – Perućicom koja se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska, gdje se u još uvijek netaknutom rezervatu prirode nalaze najveći europski uzorci jele (63 m) i homore (65 m), te kapitalni primjerci bukve, kao i zasigurno najljepši vodopad u BiH Skakavac; omeđenu s jugoistoka jedinstvenim kanjonom rijeke Tare, po dubini najvećim u Evropi i drugim u svijetu, odmah iza Velikog kanjona u SAD; većim brojem prirodnih planinskih jezera i velikim brojem još uvijek nezagađenih riječnih tokova, što je utjecalo na činjenicu da postane omiljeno okupljalište poklonika splavarenja i raftinga, planinarenja, lova i ribolova i onih koji uživaju u netaknutim prirodnim ljepotama.
U ovom preostalom otoku iskonske prirode živi svakolik svijet flore i faune, pa je zbog toga proglašen strogo zaštićenim rezervatom.

nekad
sad

  

"Golub" 1883.god.

Na području današnje opštine Kalinovik nalaze se mnogobrojni istorijski spomenici koji svjedoče o životu i kulturi raznih civilizacija koje su se smjenjivale na ovom prostoru. Iako je nedovoljno istražena istorija ovog područja, ima materijalnih nalazišta koja datiraju iz praistorijskog doba o postojanju naroda koji se smatraju starosjedioci Balkana. Iz tog perioda nađena su utvrđenja i naselja na lokalitetima: Kalinovik, Boženova glava, Jasen, Vrhovina, Hotovlje, Kutine, Dobro Polje, Koriljevo, Gradac, Jelašca, Šivolji, Jažići, Vlaholje i Gvozno.
Svjedočanstvo o dolasku Rimljana na ove prostore nalazimo u ostacima putne mreže koja je povezivala bosanska trgovačka i rudarska mjesta sa Humom, Dubrovnikom i primorjem. Trase rimskih puteva vidljive su u selima Jažići, Mosorovići i Bukvica. Ovi putevi bili su osigurani vojnim logorima, a drugih dokaza o razvijenoj privredi nema. Pretpostavlja se da je malobrojno stanovništvo živjelo od gajenja stoke.
U srednjem vijeku područje biva značajnije naseljeno, a glavna zanimanja su trgovina i stočarstvo.
1180.godine, kao centar Župe Zagorje,prvi put se pominje srednjevjekovno naselje Kučevo. Da je u Kalinoviku, ali i u njegovoj okolini, postojao buran srednjovjekovni život potvrđuju veliki broj stećaka (do danas pronađeno i evidentirano 1793 ).Zagorje se u srednjem vijeku rasprostiralo od Dobrog Polja do gornjeg toka rijeke Neretve, do stare Župe Viševe sa gradom Velentinom.Ova Župa je pripadala Bosni, što potvrđuje postojanje carinarnice vojvode Sandalja Hranića Kosače iz 1406. godine.

Padom Hercegovine pod tursku vlast nahija Zagor spada u livru Hercegovinu 1469. g. mijenjaju se etničke prilike, nastaju velika migraciona kretanja: dolaze spahije i kmetovi iz drugih područja ( Čengići - Mala Azija...), a na silu se odvodi domaće stanovništvo u druge krajeve, a dio stanovništva prima islam. Nastaje težak život za pravoslavno stanovništvo. Nameti u vidu poreza, kuluka, bespravnost i nesigurnost podsticalo je stanovništvo na otpor u vidu stalne hajdučije. Tako je bilo sve do 1875. godine kada je nezadovoljstvo kulminiralo u vidu opštenarodnog ustanka poznatog kao Nevesinjska puška. Ustanički pokret zahvatio je i ove prostore, stanovništvo se oslobađa turske tiranije, ali ne dugo jer već 1878. godine došlo je do okupacije od strane Austro-Ugarske.
kalinovik 2Period Austro-Ugarske vladavine je prava protivmjera turskoj vladavini. Iako zanačajno bolja i uređenija vlast i ona je izazivala nezadovoljstvo kod pravoslavnog i muslimanskog stanovništva. Vojni zakon donesen 1881. godine bio je povod za ustanak u januaru 1882. godine. Ustanak je počeo u Ulogu a ustaničke vođe su bili i prvaci srpskog i muslimanskog stanovništva: Pero Tunguz, Stojan Kovačević, Salko Forta, Omer Šačić... Ustanak se proširio i na susjedna područja: Nevesinje, Gacko, Konjic, Foču i Trnovo. Bez programa i veće podrške brzo je ugušen ali je dugo tinjao. Arhaično i buntovno stanovništvo Austro-Ugarska vlast je držala pod kontrolom prisustvom znatnog broja žandarmerije i vojske i čestim manevrima . Za te namjene izgrađene su vojne kasarne i putna mreža koja ih je povezivala. Putna mreža izgrađena u tom periodu i danas je osnov saobraćajne infrastrukture opštine. U tom periodu Kalinovik postaje značajnije naselje i administrativni centar područja.

Period Prvog svjetskog rata odrazio se najviše u pogledu mobilisanja vojnosposobnih muškaraca u vojsku žute monarhije, a jedan značajan dio kao dobrovoljci borio se na strani srpske vojske.
Period između dva svjetska rata Kalinovik je obilježio sa uspostavljanjem jakog vojničkog garnizona. Privreda nije razvijena, a glavne djelatnosti su gajenje stoke i eksploatacija šume.
U Drugom svjetskom ratu slijede ponovna razaranja, pljačke, paljevine, pokolji,masivna stradanja. Na području su prisutne razne formacije četničkih, partizanskih i ustaških jedinica kao italijanskih i njemačkih. Na ovim prostorima posebno su jak odraz imale IV i V ofanziva koje su se odvijale i dijelom na teritoriji opštine Kalinovik.

 Po osnovnim karakteristikama, seoska nošnja srpskog stanovništva u Istočnoj Hercegovini pripada nošnjama dinarskog kulturnog kruga, koje čuvaju elemente najstarijih kultura.To su izrazito stočarske nošnje od vune, prevashodno izrađene u domaćoj radinosti.

U Istočnoj Hercegovini bile su u upotrebi dve varijante dinarskih nošnji. To su brdska i umska nošnja.Brdska nošnja bila je raširena u istočnom delu tog prostora i obuhvata oblasti Zubce, Šumu, Površ, manji deo Popovog polja, Bilećke Rudine, pa preko Nevesinjskog polja i Podveleža, sve do Borča i Srbinja.Umska nošnja bila je raširena u zapadnom delu, u nekadašnjim srezovima: Mostarskom, Stolačkom, Konjičkom, Ljubuškom i Ljubinjskom.Razlike među tom nošnjom postojale su uglavnom u ženskoj nošnji, dok je muška bila gotovo ista, sve do Nevesinjskog ustanka 1875.godine. Tada se u brdskoj nošnji javljaju uticaji crnogorske muške nošnje.Brdska ženska starija nošnja karakteriše se bogatim vezom na lanenim i konopljanim delovima odeće, košuljama i detaljima za oglavlje - prevezačama, povezačama.Udate žene oblačile su preko košulje sukneni zubun - dugu ili kraću ćurdiju, zavisno od materijalnog stanja, a zimi haljinu od mrkog sukna - mrčinu.Zapasivale su se širokom pregačom oprežinom, sa klečanim šarama.Devojke su oblačile bele suknene ćurdije i haljine bjelače. Devojačka i nevestinska pregača - lizdek isticala se zlatovezom i raskošnim dugim resama.Obuća od vune:čarape, priglavci, terluci, nazuvci bogato su ukrašavani raznobojnim ornamentima, tehnikama pletenja i veza.Zajedno sa oputnim opancima činii su obuću veoma dobro prilagođenu hodanju po krševitom hercegovačkom polju.
Posebnost u nošnji činio je nakit, rad starih već zaboravljenih majstora: nevestinska kapo ovrljina, kožni pojas, toke koje su krasile đečerme i ćurdije na grudima.Muška starija brdska nošnja takođe se odlikovala bogatim vezom na košuljama konavačama.
Gornji i donji delovi odećežemadan,mali i veliki gunj za zimu, krojeni od mrkog sukna, a gaće i tozluci od belog sukna finije izrade. Samo su imućnij nosili dolame od čohe i džemadane sa tokama, kao i kožne pojaseve silaje.Posle Nevesinjskog ustanka iz crnogorske nošnje preuzeti su mnogi delovi odeće.
Umsku nošnju u Istočnoj Hercegovini karakterisala je prirodna belina vune, koja se održala gotovo dokle je nošnja bila u upotrebi.Ovu nošnju činili su: duga haljina bjelača, bele gaće od tankog prediva, za zimske dane beli ogrtač gunj. Preko bjelače nošena je mrka kratka ćurdica, a zapasivala se uzana duga pregača tamnih boja, zvanom opregalj.Po gradovima i varošicama, ojačan srpski građanski sloj, posebno iz trgovačkih i drugih viđenih porodica, tokom poslednjih decenija turske vladavine nosio je odeću izrađenu od materijala uvezenih iz Carigrada, Skadra, Venecije, ali i domaće proizvodnje.Muškarci su na glavi nosili fesove, a na telu fermene, dolame, džemadane, toke, ćurkove, čakšire, šalvare, a na nogama cipele plitke ili duboke.Udate žene su na glavi nosile fesove ravnog temena, uokvirene pletenicama a devojke - male fesiće pokićene cvećem. U modu kasnije ulazi crnogorska kapa zavrata. Do tela je nošena pamučna ili svilena košulja, zatim jelek, vezena kratka dolama, libade sa maramom na grudima, a poslednjih decenija devetnaestg veka počele su se nositi razne bluze sa čipkom i porubima.Nošnju je dopunjavao veoma dekorativan i skupocen nakit.Već polovinom devetnaesto veka u nošnj se, posebno kod mlađih osoba sve više ispoljava uticaj srednje i zapadne Evrope i nošnja se postepeno napušta.

O narodnoj nosnji u okolini Bilece

Čajniče 19.vijek

Čajniče i Foča 1901.

Bileća 1903.

 

Trebinje

Mostar

Hercegovina 1901.

Hercegovina

 

 

             

Hercegovina

Hercegovina

Hercegovina

Hercegovina 1900.

Hercegovina

Hercegovina

     Hercegovina       

Svetlana Bajic - 60 godina Muzeja Hercegovine u Mostaru

 

    

Iskra 1899.

 

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

"Bosanska vila"

 

Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu 1927.

Srpsko-dalmatinski magazin, 1867.

---

---

Majstor i šegrti

U hercegovačkim gradovima poput Mostara omiljena je bila "igra zanata", jer je zahtevala dosta pažnje i pamćenja. Majstor u ovoj igri svakog igrača udari olako turom, upletenom maramom, pitajući ga kakav će zanat uzeti.
Vođa igre mora da je veštiji od svih, jer mu je valjalo upamtiti svačiji zanat. Kada su svi izabrali čime će se tokom igre baviti, onda i majstor uzme zanat, a to je uvek bilo motanje zlata. On se pretvara da "mota zlato", i okreće rukom oko ruke.
Čim majstor počne da radi, počnu i ostali svaki svoj zanat. Svi su dužni da paze šta majstor radi, a majstor njih sve okolo. Kada majstor opazi da neko dobro ne pazi na njega, ostavi svoj zanat pa uzima njegov. Čiji zanat majstor uzme, onaj je dužan da prekine svoj i da prihvati majstorov. Ako to ne učini, dobije turu po leđima kao opomenu.
Kad majstor odluči da se vrati na svoj zanat, ili uzme nečiji drugi, tada onaj čiji je zanat majstor pre radio, pa ostavio, treba da se brže-bolje vrati na svoj zanat, kako ne bi dobio turu.
Zanate svi izvode raznim pokretima ruku, oponašajući prave zanatlije. Terzija, na primer, šije i rukom odmahuje, a kovač tuče stisnutom šakom u koleno. Kujundžija stisne obe šake, pa levu stavi na koleno, a desnom udara u levu i to jednom udari šakom o šaku, a drugi put prikucne laktom.
Pošto je jednom igraču majstor tri puta uzimao zanat, a ovaj mu svaki put tačno odgovorio, onda mu majstor daje testijer, unapređenje u kalfu. Tada majstor obustavi sav rad pa kaže: "Braćo, ovo je naš drug, a siromah je. Ja sam mu dao nešto od alata, stoga i vas molim, da mu svaki date štogod."
Sad najbolji šegrt poljubi majstora u ruku, a majstor mu prišapće na uvo ime alatke iz njegovog zanata. Iza toga kalfi svaki igrač prišapne još po neki alat. Potom ga majstor pita: "Sastavi li što od alata? Kaži šta sam ti ja dao."
Ako kalfa ne pogodi, dobije onoliko tura koliko majstor odredi. Iza toga ga majstor propituje koji alat je od koga dobio i ovaj mora da odgovori tačno, inače opet tura. Onda majstor pita kalfu: "Treba li ti to u zanatu?"
Ako kaže da treba, a u kalfinom zanatu ta alatka nije potrebna, onda majstor opet odredi koliko će mu tura onaj što mu je "zajmio" alat udariti. Ako li kaže "ne treba" i pogodi, onda kalfa udari izvesni broj tura "zajmodavcu" zato što mu je davao nepotrebnu alatku.
Igra je teška ako je mnogo igrača, a to se dešavalo ako se igralo u novac umesto u udarce.

vesti online

Savo N.Semiz - Bilješke o zanatima u Mostaru (Glasnik zem. muzeja 1903.)

nastavak

"Bosanska vila" 1890.god.

nastavak

nastavak

nastavak

nastavak

---

---

Milinić – Lojović Nina – Graditeljsko nasledje Istočne Hercegovine

Obrad Milićević, rodom iz sela Zvjerine u Hercegovini, gdje ne uspjeva ništa drugo sem Hercegovaca, odluči da se 1922. prijavi za žandara u Bileći. Prođe sve ispite. Bio je zdrav k'odren, pametan, pošten i hrabar, pogađao je u metu, trčao brže od ostalih, rukovao sabljom i bajonetom, bacao najdalje kamena s ramena, nije pušio ni pio, a bio je, kao što se zna, iz dobre familije…

Na kraju, pošto ga primiše u žandare, trebalo je da potpiše rješenje, ali on odbi da to učini.

„Zašto nećeš da potpišeš?”, upitaše ga.

“Ne umijem”, odgovori. “Nijesam pismen”.

“Kako, jadan, nijesi… pismen? Pa kako ćeš pisati prijave i zapisnike kad se što desi?”

I tako ga i pored svega ne primiše u žandare, te se on iseli u Ameriku, kuda otputova italijanskim šipom ‘San Đovani di Mesina’ iz luke Kotor, gdje je neki Dubrovčanin, po imenu Baltazar Gradi, sakupljao Hercegovce za rad u rudnicima Bjut Montane.

Kao što kaže stara poslovica: ‘Hercegovina sav svijet naseli, a sebe opet ne raseli.’

Poslije mnogih potucanja, Obrad, kojem su u Nevjorku upisali novo ime O'Brajen, tražeći mjesto slično rodnoj Zvjerini, naseli se na sjeverozapadu države Arizone, prema granici Kalifornije, ispod planine Krosman. Živio je siromašno baveći se onim čim se bavio i na Zvjerini – uzgajao ovce čije je meso prodavao u obližnjem gradu Havasa Sitiju.

Država Arizona mu dala sto jutara potpuno neplodne zemlje za simboličnu cijenu od pet dolara.

Jednoga dana dok je kopao veliku rupu da napravi čatrnju, istu onakvu kao što je imao u Hercegovini (u tom kraju nije bilo druge vode sem kišnice), iznenada poteče nafta.

Postao je tako bogat preko noći. Sagradio je prostranu kuću u kolonijalnom stilu, a za svoju dušu podigao jednu sasvim malu, kamenu, kao što je bila ona u kojoj se rodio, sa ognjištem, gredama i ovnujskim kožama na kojima je spavao sanjajući Zvjerinu.

I tako, dođe i dan da se njegova kompanija spoji sa Standard ojl kompanijom, koja je iz Feniksa poslala čuvenog advokata da se potpišu ugovori.

Ali on odbi da stavi svoj potpis!

“Zbog čega nećete da potpišete ugovor?”, upita ga zapanjeni advokat.

“Nijesam pismen”, odgovori on.

“Gospodine O'Brajen”, reče advokat, “vi ste jedan od najbogatijih ljudi u Arizoni. Šta biste tek postali da ste znali da pišete!”

“Postao bih žandar u Bileći”, odgovori Obrad.

Momo Kapor

 O GANGAMA
Fragment iz knjige "Hercegovina pjesmom umivena", Beograd 2004.

Ganga je napjev, jedan od načina na koji se u Hercegovini pjevaju izvorne narodne pjesme, to je vrsta melodije kod koje jedan od pjevača vodi, a svi ostali snažnim glasovima podržavaju pjesmu. Sve izvorne pjesme sa područja Hercegovine i šire svrstavaju se pod pojam gange, iako se na drugi način pjevaju... Tako se pod tim pojmom više ne podrazumijeva samo vrsta melodije i nacin pjevanja, nego uopšte sve hercegovačke izvorne pjesme. Ganga nema nikakvih lokalnih granica i ne pjeva se samo u Hercegovini, vec i u Crnoj Gori i širom Vojvodine (Banat, Bačka i Srem), samo pod drugim nazivom Becarac i ne ogranicava se samo na mali broj tema i ne pjeva se samo ijekavskim, vec i ekavskim i ikavskim narjecjem. Sve je smiješano, što se i u knjizi može naci, a zašto i ne, kad se ljepše i bolje rimuju i pjevaju, a tako ustvari mi i zborimo. Pa kažu: "kad se ekavac naljuti, progovori ijekavski". Vjerovatno sočnije mu je opsovati.Tačnije, otkako su teme postale zajedničke, ganga ce možda samo povremeno spomenuti mjesto u kome je nastala. Ili, samo trenutak kasnije ona ce postati univerzalna, bice zajednicki komentator svih briga, zgoda i nezgoda kojih je prepuno na sve strane. Ganga pjeva i ide po redu i uvjerava nas da su novi obicaji, novi nacin življenja i sve novo što je tako iznenada stiglo u selo, pa i u grad, dovoljan povod da sve uzavri, da kipti, da bude u naponu, a gangi upravo takva atmosfera i odgovara. Ona je uvijek rezultat jedne novostvorene situacije, ona je uvijek najbolji znak jedne nove i neobicne atmosfere, napona i napora koji traže oduška u pjesmi. Zato ona, možda ponekad i vevješto, ali uvijek veoma iskreno pokušava da pjeva o seoskim mladicima...I tako sve redom komentariše i pjeva od zadruge do trudodana, od brazde do gazde, od Mijata do "fiata", odnosno i želju za automobilima onih koji su skucili kucu, pa su riješili da pokažu cijelom svijetu kako mogu još bolje živjeti... Ona je ozbiljna kada se ide u borbu, ona je šeret kad se samo krišom spominje ljubav, ona je oštra i nemilosrdna kad se treba narugati nepijatelju-dušmaninu. Otuda, ta ganga ponekad lici na ratni izvještaj u pjesmi spjevan a nekad se u njoj prepozna dobrocudni i veseli Hercegovac, koji je došao do puške, nakrivio zavratu-šajkacu i krenuo u borbu spreman da pobijedi...Godine su prolazile. Neprimjetno, ali sigurno, vrijeme je cinilo svoje. Ako se ganga u prvim poslijeratnim godinama potrudila kako su devojke skinule uniformu i obukle cicane haljine, sad joj nije moglo promaci kako se umjesto cica pojavio najlon. I pojavilo se mnogo toga. Nije više ni ganga mogla pjevati o tome kako se ore volovima, jer su traktori odavno uzorali prve brazde, a selo je lagano, ali sigurno ulazilo u nove navike, prihvatalo ih, bivalo sve bliže gradu, sve više trošilo struju da bi docekalo i vrijeme anti-bebi pilula i čovjekovog leta na Mjesec.Pred nama su hiljade gangi koje su upravo pedantnošcu najsavršenijeg hronicara ulazile u svaku poru svakodnevnice bilježeci u njoj, duhovito, nenametljivo, manje ili više vješto, sve ono što je cinilo dati trenutak. Razlika izmedu sela i grada postajala je sve manja. Više nije potrebno danima putovati do varoši, kad je varoš ušla u svaku seosku kucu sa prvom televizijskom emisijom. Moda nije više privilegija grada i ne moraju proci godine da bi ta varoška moda bila prihvaceia u selu... A ganga sve to vidi i bilježi. Ona nikad nije zakasnila. I možda cemo jednoga dana, išcitavajuci te gange, zadržati onaj dobrodušni podsmijeh nad vremenom koje je proteklo, kao - što to cinimo danas kad čitamo gange nastale prije sto pedeset godina i više...Ganga, zapravo i nije ništa vec ona zfva ispod koje je u davna vremena onaj berber morao, bar zemljici crnoj šapnuti kako car Trojan ima kozje uši, pa zfva prosvirala i cijelom svijetu rekla tajnu. Tako i selo samo šapne gangi, istina u povjerenju, a ona ne može da ocuti, pa odmah iznese pricu na viđelo. Zato se u gangi pjeva o svemu i svacemu.
Ne može se ganga razumjeti istinski, ako nemaš na umu da je to šala, da je to jedina i prava prilika da se momacki i devojacki bijes, prkos, inat, slatka podvala, praštanje, kajanje, nadmudrivanje, pa i snaga i ljepota iskažu. Sve ovo zajedno daje sliku jednog oštroumnog svijeta i bogatstvo njegovog izra-za, odnosno cežnju za necim što treba da se čeka...Ganga, to ti je kao onaj ventil na vršacoj mašini, znaš onaj što se okreće, pa kad se u mašini napuni pare a ona krene, podigne ventil pa mašina zazviždi. E, vidiš, taj zvižduk, to je ganga za mladog covjeka. Pa zar bi mu onda smio taj ventil uzeti za-zlo? Ne bi smio!...Eto, to je ganga koja srce i dušu devojacku i momacku napaja u kojoj se rada ljubav na prvi pogled: "Očeš li me, oću te." Nema više sjela kao što je nekad bilo, gđe su se mladi okupljali oko ognjišta, u nekoj toploj sobi, uz petrolejku ili fenjer, u kojoj su igrali i pjevali, a guslar zatezao strune i tamjanom ih osvježavao, da bi gromkim glasom zapjevao... Vremena su se izmijenila, a starih obicaja je sve manje. To je neminovno. Medutim, upravo zbog toga što je svih tih običaja sve manje i manje, vrijedno je i korisno uciniti ponekad da se zabilježi i sačuva ono što još uvijek nije nestalo...

Milojka i Tomislav Tabaković

*****************************************************************************************************************************************************************************************************

Čuvar muzičke tradicije Istočne Hercegovine

Čak i kada se u Trebinju sva svjetla pogase, jedna lampa, na glavnoj ulici, u zgradi Radio Trebinja do duboko u noć ostaje da škilji. Pod škrtom svjetlošću stvara profesor, kompozitor i muzički urednik Radio Trebinja Bobo Vučur.U njegovim melodijama uvijek se nađe nešto od bogate muzičke tradicije Istočne Hercegovine.- U Hercegovini se prelamaju jaki muzički uticaji. Kada je o Trebinju riječ, drugačije se pjeva nego u nižim dijelovima regije, koja je naslonjena na Mediteran. Naša muzika iz viših dijelova Hercegovine "ganga" i "bećarac" svode se na dva-tri tona. Slično je i kod gusala, koje su, nažalost, zloupotrijebljen instrument - kaže Vučur.Zloupotrebu objašnjava tako što kaže da se u posljednjih nekoliko godina sa guslama ide do granice neukusa.- Blizina Crne Gore, Hrvatske i uticaj Hercegovine uslovili su da se u Istočnoj Hercegovini miješaju brojni stilovi. Mnogi su našu muziku uspješno istraživali. Doktor etnomuzikologije Cvjetko Rihtman i njegova kćerka Dunja, koji su bili profesori na Muzičkoj akademiji u Sarajevu, istraživali su hercegovačku muziku - kaže Vučur.Neumorni stvaralac pokušava i da u oblasti etno-muzike napravi izvjesne standarde.Pored rada sa etno-grupom iz Trebinja aktivan je i u snimanju materijala sa hercegnovskom muzičkom grupom klapom "Stari kapetan", u planu su i novi poslovi.Trebinjcima je ostao u pamćenju solistički koncert Boba Vučura, na kojem je svirao vlastite melodije, u kojima se osjećao duh juga, nara, smokava, Trebišnjice i kamena.I dok god škiljavo svijetlo u muzičkom kabinetu Bobe noćima gori i dok se čuju stare melodije, biće to znak i putokaz da u vremenu kada mnoge stvari gube svoju vrijednost, bojazni za staru, izvornu muziku ipak nema.Zapisi
- Nažalost ne postoje tonski zapisi starog originalnog muzičkog stvaralaštva. Stare generacije pamte, a nove ne zapisuju, i nažalost bojim se da jednog dana sve ne ostane lijepa prošlost. Gubimo polako selo, a sa selom i sve lijepe melodije - kaže Vučur.

Izvor:Glas Srpske 

   

Srpska tradicionalna pjesma (ganga) iz Hercegovine

KUD „Nevesinje“

Ansambl „Kolo“ - Igre iz Hercegovine

Miloš Šegrt -Guslar

Ženska izvorna grupa „Izvor“ - Čajniče